پرورش بز مورسیا

بی تردید درتولید صنعتی فرآورده های دامی تامین علوفه بیشترین هزینه جاری را بخود اختصاص میدهد اما این واقعیت برای کشور ما که نه در تولید انبوه علوفه مزیت نسبی دارد نه در کیفیت مراتع ،از اهمیت به مراتب بیشتری برخوردار است تولید تجاری علوفه در ایران به دلیل کمبود منابع آب و عدم امکان برداشت مکانیزه و ذخیره سازی از منابع طبیعی عملا دررقابت با تولید سایر محصولات کشاورزی که مورد مصرف عموم مردم است قرار میگیرد. لذا بدیهی است قیمت تمام شده آن تابعی از قیمت گندم بعنوان کالای مرجع در بخش تولیدات کشاورزی خواهد بود. این واقعیت درتحلیل شرایط موجود و در راستای تدوین راهکارهای معطوف به توسعه بخش دام خود را در قالب یک اصل موضوعه برما آشکار می کند. که ما با دامهایمان در مصرف خوراک در رقابت هستیم .
براساس آمارهای موجود از عملکرد گاوداریهای صنعتی کشور نرخ بهره وری تبدیل خوراک گاوهای هولشتاین اصیل بین ۵۵ تا ۵۵ درصد است این بدین معنا است که گاوداران ما باید برای تولید هرکیلو گرم شیر بین ۱۵۴۰ تا ۱۸۲۰ گرم علوفه ( بر اساس ماده خشک ) در اختیار دام قرار دهند. با توجه به قیمت های مصوب برای خرید تضمینی گندم درسال زراعی جاری (۹۳-۹۴) و مقایسه آن با قیمت فروش شیر به کارخانجات فرآورده های لبنی، روشن است که گاوداریهای صنعتی مجبورند تنها در رابطه با نسبت هزینه علوفه با تولید شیر زیانی بین ۱۸ تا ۳۹ درصد را تحمل کنند. بدیهی است واردات نهاده های دامی نیز علاوه بر آنکه هزینه سنگینی به اقتصاد ملی وارد میکند همواره با مشکلات خاص خود از جمله نوسانات نرخ ارز همراه است و درهر شرایطی نمیتواند درتغییر این معادله نقشی ایفا کند مگر آنکه تا حدود پنجاه درصد مشمول پرداخت یارانه شود.
با توجه به اینکه معمولا در چنین شرایطی راهی بجز افزایش بهره وری وجود ندارد،گاوداریهای صنعتی ما باید برای رسیدن به نقطه سربسر در نرخ تبدیل خوراک به مرز بهره وری هشتاد درصد برسند و تولید سرانه هر راس گاو در رده هولشتاین را به هشت تن در هر دوره شیردهی و برای گذر ازاین نقطه همچون سایر کشورها ی توسعه یافته در این رشته به ده تن و بالاتر ارتقا دهند.
ستیابی به چنین شرایطی اگر چه غیر ممکن نیست ولی بسیار دشوار و زمانبر خواهد بود . اما مساله اصلی اینست که محدودیت های طبیعی موجود در کشور حتی با افزایش شاخص های تولید در صنعت پرورش دام های سنگین نمی تواند پاسخگوی نیازهای امروز و آینده ما باشد. این واقعیت ما را به یک اصل موضوعه ثانوی راهبری می کند تحت این عنوان که در هر وضعیت مفروضی نمیتوان و نباید همه تخم مرغها را در سبد دام های سنگین قرار داد.
اگر چه همواره یکی از شاخص های اصلی افزایش بهره وری ، مدیریت مصرف بهینه علوفه و بهبود آن در رابطه با حجم تولید شیر نسبت به وزن بدن حیوان است ولی اتکاء مطلق بر این شاخص بدون توجه به عوامل تعیین کننده کیفیت و ترکیب شیر بشدت گمراه کننده خواهد بود. برای رفع این مشکل باید بجای تاکید یک سویه بر افزایش نرخ تبدیل خوراک نسبت به تولید سرانه کل ، شاخص های تولید کل چربی و پروتیئن در هر دوره شیردهی را جایگزین کرد. بر این اساس بازدهی سرانه گاوهای هلشتاین تحت سیستم های پرورش صنعتی در ایران ۱۷۱ کیلو گرم در سال خواهد بود که معادل ۵۸ کیلو علوفه برای تولید یک کیلوگرم کره است . مشکل این است که نژادهای شناخته شده دیگر که شیر پرچرب تری تولید می کنند. کیفیت بهتر شیرشان همراه با ظرفیت ژنتیک پایین تری برای حجم تولید همراه است و عملا تغییر معنی داری در این معادله ایجاد نمی کنند.
متغیرمهم دیگری که بواقع بیش از هر عامل دیگری بر نوسان بهره وری اثرگذار است ظرفیت ژنتیک هرگونه ای ازدام است. اگرچه کیفیت علوفه تا حد معینی در تعیین ترکیب شیر تولید شده نقش ایفا میکند.امابدون تردید فرا رفتن از این حد تنها با اتکاء به ویژگیهای ژنتیک و خصلتهای ذاتی دامهایی که چنین شاخص هایی را حمل می کنند میسر است . ادعای ما این است که بر اساس تحلیل وضعیت موجود در بخش پرورش دامهای سنگین ، این صنعت در کشور ما عملا به انتهای ظرفیت بالقوه خود رسیده است و با اتکا بر محدوده جابجایی متغیرهایی که بر آن مسلط هستند نمی توان تغییر ملموسی در شرایط ایجاد کرد.
شاکله دامداری در کشور ما تا دهه چهل متکی بر پرورش دام سبک بر اساس سیستم های غیر متمرکز و آنچه عموماً سنتی می نامند بوده است. این روشها، کارآمد ،انطباق پذیر و همراه با بهره وری بسیار بالا بوده که تا آن مقطع زمان نه تنها نیازهای کشور را تامین میکردند بلکه تا حدودی صادرات هم داشته اند .
اواخر دهه چهل همراه با تاکید بدون مطالعه بر سیستم های متمرکز صنعتی در پرورش دامهای سنگین و بی توجهی به لزوم حفظ و ارتقا بهره وری تولیدی فرماسیون های اجتماعی تاریخی ایران ، سال به سال واردات فرآورده ها و نهاده های دامی افزایش تصاعدی یافت و ما را بجایی رسانید که امروز در آن قرار داریم .متاسفانه حتی پس ازیک انقلاب همه جانبه در سال ۵۷ ، مفهوم سنت کماکان در جامعه ومتولیان آن بعنوان یک ضد ارزش خودنمایی می کند. بی توجهی به کارآمدی نظام های تولیدی سنتی و عدم توجه به ارتقا پتانسیل های موجود درآن و شیفتگی سطحی نگرانه به آنچه مدرن پنداشته می شود بدون ایجاد بسترهای اجتماعی لازم برای عملکرد طبیعی آن،درخصوص آنچه به کشاورزی و دامداری مربوط می شود حتی بیش از حوزه های دیگر ما را به بیراهه کشانده است . ادعای دوم ما اینست که کماکان بخش دام سبک و در زیر مجموعه آن پرورش بزهای پر تولید بمنظور تولید انبوه شیرتنها راه برون رفت از وضعیت بحران امنیت غذایی است. درراستای تبیین پیش فرضهای چنین ادعایی موارد ذیل قابل توجه است .

1. بهره وری
   • بزهای شیری نرخ تبدیل خوراک به مراتب با لاتری نسبت به گاوهای اصیل دارند.
   • کیفیت و ترکیب شیر تولیدی ارزش اقتصادی بسیار بالاتری را ایحاد مینماید.
   • امکان استفاده موثر از طیف بسیار وسیعتری از انواع علوفه را دارا می باشند .
   • نرخ تولیدمثل بالای بزهای پرتولید تفاوت چشمگیری درکاهش هزینه جایگزینی وتوسعه واحدهای بهره بردار ایجاد می کند.
   • تولید مثل بالا امکان ایجاد پروار بندی بزغاله های نر را با اتکاء بر گله های داشتی کوچکتر فراهم میکند.لازم بذکراست که بزهای شیری عموماً چند قلوزا هستند و نرخ افزایش وزن بزغاله های آنها بمراتب بالاتر از گونه های بومی است تا حدی که میتوان آنها را بعنوان نژادهای دو منظوره مد نظر قرار داد.
   • با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از علوفه تولید شده در کشور بوسیله کشاورزان خرده پا تولید میشود ولی عملا وارد چرخه بازار نمیگردد. پرورش بز شیری میتواند این حجم عظیم را با ایجاد امکان استفاده بهینه از منابع خرد و پراکنده تبدیل به کالای قابل عرضه به بازار نماید. امری که در صورت تحقق بسیاری از معادلات کلان اقتصادی را بگونه ای مثبت جابجا می کند.
2. انطباق پذیری
   • قدرت انطباق پذیری بالاتری باشرایط جغرافیایی دشوار درمقایسه با دیگرگونه های دام پرتولید دارند.
   • قدرت تحرک و امکان راه پیمایی در فواصل طولانی امکان استفاده موثر از این گونه ها را برای افزایش توان تولیدی فراهم می کند.
   • قدرت انطباق با سیستم های مختلف پرورش و تولید :
     1. متمرکز صنعتی
     2. نیمه متمرکز
     3. آزاد
     4. جانبی
3. سازگاری
   • امکان سازگاری بی رقیب با سازوکارهای اقتصادی اجتماعی موجود درکشور ما را داشته که پیش نیاز استقرار سیستم های گوناگون پرورش دام هستند این به معنای صرفه جویی عظیمی در ایجاد زیر ساخت هایی است که معمولاً برای توسعه یک بخش مورد نیازند .
   • بخاطر اندازه کوچک، طیف بسیاروسیعتری از دامداران امکان پرورش آنرا دارند که علی رغم پراکندگی ظاهری میتوانند نقش تعیین کننده ای در افزایش تولید در سطح ملی ایفا نمایند.
   • میتواند بعنوان یک فعالیت اقتصادی سودآور جانبی یا مستقل توان پیش راننده قابل توجهی در راستای برنامه های توسعه همه جانبه روستایی ایفا نماید.
4. حفاظت از منابع طبیعی
   • استفاده صحیح و موثراز مراتع موجود که میتواند بعنوان یک منبع تجدید پذیر در راستای توسعه بخش دام سبک نقش اساسی ایفا نماید.
   • با ترویج و تکثیر بزهای شیری پرتولید نه تنها میتوان تعداد قابل توجهی از دامهای سبک موجود را حذف کرد. و از فشار نابود کننده آنها بر مراتع ضعیف کشور کاست بلکه با اتکاء بر توان تولیدی بالای آنها میتوان ضمن توسعه سیستم های متمرکز و نیمه متمرکز پرورش بز با استفاده از منابع تجاری علوفه امکان خروج تدریجی دامهای سبک از جنگلها و مراتع را فراهم نمود.
5. مقایسه نژاد ها وراهکارها ی بهره وری سازنده
   • وجود حدود سی میلیون بز و بزغاله درکشور، ما را تبدیل به یکی از اصلی ترین کشورهای پرورش دهنده این گونه دام نموده است. ایران بالاترین تعدا بز نسبت به جمعیت خود راداراست ولی با تولید ۲۹ کیلو شیر برای هر راس بز در سال کمترین سرانه تولید در جهان را ثبت کرده است.
     

     تولید سرانه هر راس (کیلوگرم)	تولید شیر بز ( میلیون تن)	راس ( میلیون)	کشور
     ۱۳۳	۴	۳۵	هند
     ۱۴۲	۷/۰	۵	پاکستان
     ۴۲۳	۶/۰	۲	اسپانیا
     ۷۰۴	۶/۰	۱	فرانسه
     ۱۲۴	۵/۰	۴	یونان
     ۲۹	۴/۰	۱۴	ایران
     ۵۸	۴/۰	۶/۶	سومالی

   • یکی از چشم اندازهای ممکن این است که میتوان با قراردادن بزهای شیری درمرکز توجه راهکارهای توسعه بخش دام، براحتی تولید شیر بز را تا ده برابر ( چهار میلیون تن ) افزایش داد اگر چه ظرفیت تولید این نژادها بمراتب بیش از ۲۹۰ کیلوگرم در سال است.
   • بیش ازچهاردهه است که تعداد محدودی بزسانن درکشور ما وجود دارد.اخیرا تعدادی بز آلپاین فرانسوی هم وارد شده و بر اساس این داشته ها و توجه روزافزونی که به پتانسیل تولیدی این گونه دامها از طرف علاقمندان به این رشته ابراز میشود اقداماتی برای تکثیر و ترویج صورت گرفته است . سعی شده با اطلاع رسانی درخصوص امکان افزایش حجم تولید شیربا استفاده از نرهای سانن درگله های بز بومی، دو رگ گیری تشویق و توسعه یابد. ولی این اقدامات بدون توجه به این واقعیت صورت میگیرد که اگرچه دورگ گیری با سانن میتواند حجم تولید شیر و دوره شیر دهی نسل F1 آمیخته را تاسی درصد افزایش دهد ولی بدلیل کیفیت وترکیب ضعیف شیر سانن برآیند تولید کاهش مییابد.بزهای سانن اگرچه در تولید حجم شیر و نرخ تبدیل خوراک رکوردهای بسیار خوبی دارند ولی در چند شاخص بسیار مهم بشدت ضعیف هستند.
     1. سانن بعنوان یک حیوان – albino ( زال) نسبت به تابش مستقیم نور آفتاب و گرما بشدت آسیب پذیر است.
     2. کیفیت و ترکیب شیر نامطلوب
     3. حساسیت نسبت به بیماری های رایج در کشور
     4. برای دستیابی به استانداردهای تولیدی خود احتیاج به علوفه با کیفیت بسیار مطلوب دارد.
     5. تنها برای پرورش در سیستمهای متمرکز و سالنهای کاملاً بهداشتی مقرون به صرفه است.

     گزینش نژاد مناسب برای موفقیت هر طرح تولید شیر چه در سطح بنگاه ها و چه در سطح ملی از اهمیت درجه اول برخوردار است . ذیلاً شاخص های اصلی برای چنین گزینشی را ارایه می نمایم :

     • انطباق پذیری با شرایط جغرافیایی ،اجتماعی و بهداشتی
     • نرخ تبدیل خوراک
     • حجم تولید شیر
     • کیفیت و ترکیب شیر
     • تولید مثل بالا
     • تولید مثل خارج از فصل
     • دوره شیردهی طولانی
     • سالهای شیر دهی طولانی
     • اندازه جثه مناسب
     • ترکیب جثه مناسب
     • افزایش وزن مناسب بزغاله های نر برای پروار بندی
     • شکل و فرم پستان
     • امکان دوشش آسان
     • خلق و خو طبع آرام
     • خصلت های خوب مادرانه
     • توانایی تحرک و راهپیمایی
     • خصلتهای مناسب چراء با شرایط پرورش بازو بسته

     با توجه به سنجه های فوق و بررسی آماری و میدانی عملکرد نژادهای مختلف بز شیری که چکیده آن ارائه گردید نخستین گزینه پیشنهادی یعنی بز شیری مورسیا با منشا اسپانیایی معرفی می گردد.

معرفی بز مورسیا

نژاد مورسیا گرانادا نژاد بومی جنوب شرقی اسپانیا (مناطق مورسیا، آلمریا، گرانادا و آلی کانته) محسوب می شود. این نژاد از بزهای اسپانیا به دلیل سهولت پرورش، تحمل مناسب شرایط نامساعد و تولید شیر عالی مورد توجه قرار گرفته اند. این نژاد چندین دهه است که به کشورهای آرژانتین، برزیل، مکزیک، آفریقای شمالی و ونزوئلا صادر می شوند.

مشخصات بز مورسیا

نام مرسوم : رامش (RAMESH)
نام کامل : murcia goat Capra aegagrus hircus
درباره محل زیست بز مورسیا: مورسیا یا مورثیا یا مرسیه یکی از ۱۷ بخش خودمختار اسپانیا است و یکی از ۵۰ استان آن است.

مشخصات ظاهری بز نژاد مورسیا گرانادا

بزهای نژاد مورسیا گرانادا جثه متوسطی و دنبه کوتاهی دارند. پوست و موی این بز به رنگ سیاه تا قهوه ای است. بزهای ماده معمولا مویی کوتاه و باریک دارند اما موی بزهای نر بلندتر است.بزهای نر این نژاد دارای شاخ می باشند.اندازه گوش ها متوسط و به صورت ایستاده هستند.

خصوصیات تولیدی بز مورسیا

این نژاد اهلی با سرزمین های نیمه بیابانی گرم و خشک جنوب شرقی اسپانیا سازگاری مناسبی پیدا کرده و توانسته است بزرگ ترین تولید کننده در این شرایط آب و هوایی باشد.گله های نژاد مورسیا گرانادا در زمین های سخت چرا می کنند و قدرت تبدیل خوبی دارند. این نژاد تقریباً در ۲۸۰ روز دوره شیردهی، ۵۰۰ کیلوگرم شیر با ۵٫۳ درصد چربی و ۳٫۴ درصد پروتئین، تولید می کند و از این نظر از سایر نژادهای نواحی مدیترانه بهتر می باشد. وزن زنده بز ماده حدود ۳۰ تا ۵۰ کیلوگرم و وزن زنده بز نر حدود ۵۰ تا ۶۰ کیلوگرم است. در حال حاضر تعداد این بزها در جنوب شرقی اسپانیا حدود ۴۰۰٫۰۰۰ راس برآورد می شود که ۱۵۰٫۰۰۰ راس از آن ها در منطقه مورسیا پراکنده هستند.

معرفی بز نر مورسیا

• بومی مناطق مرکزی و جنوبی اسپانیا
• سازگاری زیستی با شرایط آب و هوایی خشک و گرم
• امکان پرورش با رکوردهای بسیار بالا در سیستم های متمرکز صنعتی
• سازگاری بی رقیب با روشهای چرای کامل و سیستم های آزاد و نیمه متمرکز
• قدرت راهپیمایی طولانی و تحمل تنشهای مختلف

معرفی بز ماده مورسیا

• مقاومت خوب در مقابل بیماریهای رایج
• متوسط تولید شیر ۶۰۰ کیلودر سیستمهای نیمه متمرکز و تا ۹۰۰ کیلو در روش های صنعتی
• ۵ درصد / چربی شیر ۷/۵ درصد
• پروتئین ۴/۳ درصد
• ۳لاکتوز /۵ درصد
• ماده خشک ۱۴ تا ۲۰ درصد
• وزن ماده ۴۰ تا ۶۰ کیلو ، وزن نر ۵۵ تا ۸۰ کیلو
• نرخ تولید مثل متوسط ۱۸۰ تا ۲۲۰ درصد
• تولید مثل خارج از فصل
• دو منظوره (تولید گوشت و شیر)
• ترکیب شیر بسیار مناسب برای تولید پنیر

شاخص های اصلی تحلیل عملکرد بعضی از نژادهای اصلی بز شیری و گاو هلشتاین

مصرف علوفه سالیانه کیلوگرم	پروتیئن کل کیلوگرم	چربی کل کیلوگرم	پروتیئن %	چربی %	حجم شیر کیلو گرم	وزن بدن	نژاد
۱۰۲۲	۴/۲۹	۴/۲۹	۳	۳	۹۸۰	۷۰	سانن
۱۰۲۲	۸/۲۷	۸/۲۷	۹/۲	۳/۳	۹۶۲	۷۰	آلپاین
۱۰۹۵	۷/۲۱	۷/۲۱	۵/۳	۵/۴	۶۲۰	۷۵	نوبیان
۸۰۳	۲/۲۲	۲/۲۲	۷/۳	۷/۵	۶۰۰	۵۵	مورسیا
۱۰۲۲	۴/۲۲	۴/۲۲	۷/۲	۴/۳	۸۳۰	۷۰	توگنبرگ
۴۳۸	۱۶	۱۶	۷/۳	۵/۷	۳۷۰	۳۰	نیجر
۹۹۲۸	۱۷۷	۱۷۷	۱/۳	۳	۵۷۰۰	۶۸۰	گاو هلشتاین

آمارهای مربوط به عملکرد بزهای شیری از انجمن های رسمی پرورش این نژادها اخذ شده.
آمارهای مربوط به گاو هلشتاین ،عملکرد گاوداری های صنعتی دشت مغان می باشد.

مصرف علوفه یک کیلو چربی	مصرف علوفه یک کیلو شیر	نرخ تبدیل خوراک	نژاد
۷۶/۳۴	۰۴/۱	۹۵%	سانن
۲/۳۲	۰۶/۱	۹۴%	آلپاین
۲/۳۹	۷۷/۱	۵۷%	نوبیان
۴/۲۳	۳۳/۱	۷۵%	مورسیا
۲/۳۶	۲۳/۱	۸۱%	توگنبرگ
۸/۱۵	۱۸/۱	۸۴%	نیجر
۵۸	۷۴/۱	۴/۵۷%	گاو هلشتاین

عملکرد بزهای سانن ،آلپاین ،توگنبرگ و نوبیان تحت سیستم های متمرکز و صنعتی در کشورهای عضو اتحادیه اروپا مد نظر قرارگرفته.
عملکرد متوسط بز مورسیا تحت سیستم های پرورش نیمه متمرکز یا چرای آزاد در منطقه مورسیا در اسپانیا محاسبه گردیده.
عملکرد متوسط بز نیجر مربوط به انجمن نژادی این گونه در آمریکا است که عموماٌ تحت سیستم های نیمه متمرکز پرورش داده میشوند .

اگرچه محاسبه نرخ تبدیل خوراک نژادهای مورد مطالعه سیستم های پرورش متفاوت صورت گرفته است و بزهای سانن،آلپاین و توگنبرگ دراین شاخص عملکرد به مراتب بهتری نشان میدهند ولی در رابطه با تولید چربی کل با فاصله بسیار زیادی نسبت به بز مورسیا قرارداشته و بهره وری کمتری دارند .
چنانچه داده های فوق در رابطه با عملکرد گاو هلشتاین را تا استانداردهای نژادی آن ارتقاء دهیم جدول تطبیقی آن بدین گونه ذیل خواهد بود .

مصرف علوفه سالیانه کیلوگرم	پروتیئن کل کیلوگرم	چربی کل کیلوگرم	پروتیئن %	چربی %	حجم شیر کیلوگرم	وزن بدن کیلوگرم	نژاد
۱۰۲۲	۴/۲۹	۴/۲۹	۳	۳	۹۸۰	۷۰	سانن
۸۰۳	۲/۲۲	۲/۲۲	۷/۳	۷/۵	۶۰۰	۵۵	مورسیا
۱۰۹۵۰	۳۱۰	۳۰۰	۱/۳	۳	۱۰۰۰۰	۷۵۰	هلشتاین

یک کیلو چربی-مصرف علوفه کیلوگرم	یک کیلو شیر- مصرف علوفه کیلوگرم	نرخ تبدیل خوراک درصد	نژاد
۷۶/۳۴	۰۴/۱	۹۵%	سانن
۴/۲۳	۳۳/۱	۷۵%	مورسیا
۵/۳۶	۰۹/۱	۹۱%	هلشتاین

معرفی بز ماده شیری مورسیا

روشن است که با در نظر گرفتن رکوردهای استاندارد نژادی هلشتاین و سانن کماکان بز مورسیا در رابطه با بهره وری تولید چربی ،پروتیئن و لاکتوز با تفاوت معنی داری عملکرد بسیار بالاتری دارد.
بزهای پر تولید نتیجه دهه ها پژوهش در زمینه اصلاخ نژاد در راستای افزایش بهره وری تولید شیرو گوشت هستند.پروژه های عملیاتی دراین حوزه بسیارپرهزینه و بیش ازآن زمان برند. شرایط فعلی ما بگونه ای است که عملا سرعت رشد نیازها بیش از امکان بر آورده ساختن آنها با اتکای صرف برداشته های ژنتیک دامهای بومی می باشند.
واردات این منابع ژنتیک در حدی که بتواند مبنایی برای تغییر وضعیت فعلی در جهت ارتقای شاخص های تولید در بخش پرورش دامهای سبک ایجاد نماید اجتناب ناپذیر است علاوه بر آنکه دستیابی ارزان به دستاوردهای نوین جهان در این زمینه میتواند ما را ضمن روز آمد شدن در مسیر آغاز تعریف پروژه های تحقیقاتی ملی قرار دهد.

میزان سرمایه گذاری طرح توجیهی پرورش بز مورسیا

ظرفیت: ۵۰۰ راس
میزان تولید شیر سالیانه: ۴۰۰ هزار لیتر
سطح سرمایه گذاری ثابت: ۱۵۰۰ میلیون ریال
میزان اشتغال: ۶ نفر
نوع سیستم پرورش: متمرکز صنعتی
نرخ بازدهی طرح : ۳۸ درصد
دوره بازگشت سرمایه: ۲٫۸ سال

***مجموعه آموزشی پرورش بز سانن به همراه طرح توجیهی و بانک تصاویر

***مقاله آشنایی با دو نژاد برتر بز اروپایی سانن و آلپاین همچنین امکانات لازم برای پرورش بزهای شیری اصلاح شده

مطالب مرتبط:

کسب درآمد از پرورش و فروش مرغ عشق

احداث مزرعه پرورش میگو

پرورش ماهی تیلاپیا (کم هزینه و پرسود)

پرورش جلبک

پرورش گوزن در ایران

پرورش زالو در ایران

پرورش بلدرچین در منزل