سیکاس Cycas ، گونه ای از خانواده سیکاداسه Cycadaceae و از جنس سیکاس
Cycas میباشد و درخت نواحی استوائی و نیمه استوائی محسوب می شود .
شاید از عنوان این شرح تعجب کرده باشید و بخود بگوئید ، سیکاس Cycas گیاه
کوچکی است که در گلدان و در گلخانه تربیت می شود و اطلاق نام درخت به آن
صحیح به نظر نمی رسد .
ولی باید به اطلاع خوانندگان گرامی و علاقمندان برسد که این گیاه به بلندی
چند متر می رسد و بلندی گونه سیکاس Cycas medica که در ایالت کوئین لاند
Queen Land واقع در شمال شرقی استرالیا وجود دارد ۲۰ متر است .
بودائی ها این درخت را نشانه جاودانی Im morteite می دانند .که گونه های
مهمی نظیر سیکاس سیرسینالیس C.Circinalis و سیکاس رولوتا C.revoluta به
بلندی ۱۰ تا ۱۵ متر و یا تنه خیلی کوتاه مانند سیکاس رومفی C.rumphii و
سیکاس توآرسی C.thouarsii دارند .
این درخت در جنوب ژاپن در جزیره ماداگاسکار در آندونزی ، در هندوستان و در سریلانکا ( سیلان) و استرالیا وجود دارد .
درخت سیکاس Cycas در هیچ جا بطور انبوه و زیاد وجود ندارد بلکه به شکل دسته های کوچک در سواحل دریا دیده می شوند .
سیکاس Cycas با نگاه اول شبیه به درختان خانواده نخلها به نظر میآید و در
قدیم آن را از خانواده نخل ها میدانستند و لینه Linne گیاه شناس مشهور نام
علمی آن را ابتداء لینه Linne که از نام محلی نخل کوسکا Kuscas گرفته شده
تعیین کرد و سپس آن را جزو طبقه سرخس ها ( به علت شباهت برگهای فنر مانند
سرخس در موقع بازشدن ) دانست .
ولی حقیقت این است که سیکاس گیاه خاصی است و دردنیا کمتر خانواده هائی از گیاه ان با آن شباهت و قرابت دارند .
درخت سیکاس Cycas به حالت وحشی در ماداگاسکار وجود دارد .
ولی در قاره آفریقا از این درخت بطور وحشی دیده نمی شود .
و این امر می رساند که در موقع پیدایش این گیاه در این جزیره فاصله بین این
جزیره و قاره آفریقا وجود داشته که متعلق به دوره زمین شناسی تریاس یعنی
در حدود ۳۵ میلیون سال پیش است .
زیرا دانه سیکاس Cycas نمی تواند از راه دریا به خشکی یعنی ماداگاسکار برسد
. چون دانه ها در مدت زمان کمی که روی آب بمانند نیروی نامیه خود را از
دست می دهند .
در استرالیا نیز این گیاه بطور وحشی وجود دارد .
تنه این درخت از بقایای دمبرگها تشکیل شده ، سنگین و به مقدار کمی خشبی است و قسمت نزدیک به سطح زمین آن بسیار محکم است .
در داخل تنه یا مغز آن مایع چسبنده و لزجی وجود دارد که ماده غذائی خوبی را تشکیل می دهد .
در روی تنه اصلی گاهی انشعاباتی بخصوص در درخت نر بوجود می آیند .
سیکاس Cycas درخت دو پایه ای است ( پایه نر و پایه ماده ) و پایه نر دارای کیسه محتوی گرده گل و گیاه ماده دارای تخمدان است .
برگهای پایه نر کوتاه ، پهن و کلفت بوده و در سطح زیر آن چندین کیسه گرده
وجود دارد که بوسیله یک شکاف طولی مقدار بسیار زیادی گرده گل به خارج می
ریزند .
برگهای پایه ماده مسطح است و از کرکهای خرمائی رنگ پوشیده شده و در سطح بالائی آنها شرابه ای انگشت مانند یا دندانه دار می باشد .
در حاشیه دو طرف مسطح دارای برگهای پایه ماده یک تا پنج تخمدان وجود دارند .
برگهای بارخیز در آغاز رویش بهم فشرده بوده ولی بعدآ از هم فاصله می گیرند و
بالاخره برگهای حاوی انتهای تنه درختانی که دارای برگهای بارخیز هستند به
رشد خود ادامه داده و تولید برگهای جدیدی گرداگرد انتهای گیاه می نمایند و
هرساله برگهای جدیدی به همین شکل ظاهر می شوند .
طول برگهای سیکاس Cycas ممکن است به دو متر برسد و رنگ آنها سبز تیره می باشد .
عرض برگها نسبت به گونه سیکاس Cycas فرق می کند. به ترتیب که گونه سیکاس سی
انسیالیسCiecinalis دارای پهنه برگ کم عرض و گونه سیکاس رولوتا C.revoluta
دارای برگ نوک تیز یا نیزه ای میباشد .
برگهای قدیمی پس از ۳ تا ۵ سال ( در شرایط عادی ) زرد شده و می افتند . (
در سیکاس های زینتی باید برگهای زرد شده را قطع کرد ) برگهای پایه نر در
گونه سیکاس رومفی C. rhumphlii به رنگ زرد روشن بوده و در موقع گل دادن بوی
نامطبوعی پخش می کند .
و رومفیوس Rumphius طبیعی دان قرن هفدهم که این گونه به نام او مشخص گردیده
، گفته است که تحمل وجود چنین گیاه بدبوئی بسیار مشکل است .
● گشن گیری ( تلقیح) :
چند گرده گل پایه نر به علت وجود قطرات مایع چسبنده روی تخمدان قرار
میگیرند و سپس داخل تخمدان شده و سبب تلقیح تخم میگردند و پس ازمدتی تولید
دانه ای به رنگ قرمزروشن یا نارنجی تیره میشود .
قشر خارجی دانه که کم و بیش گوشتی می باشد قشر داخلی سفت سنگ مانندی را می
پوشاند که داخل آن که اصطلاحا آنرا نَرَکی داخلی یا ( آندوسپرم Endosperme )
می نامند دارای تعدادی کروموزوم (n)است که پس از رسیدن دانه تامین غذائی
مورد نیاز جنین را می نماید و از پوستک چوب پنبه ای پوشیده شده است داخل آن
تخم قرار دارد و قسمتی از لپه های آن اغلب بهم چسبیده اند .
معمولا اندازه دانه ها از گردو بزرگتر نیست ولی در گونه سیکاس توآرسی
C.thouarsii که ویژه ماداگاسکار است دانه ها به بزرگی تخم غاز می رسند.
اگر بی از یکسال از رسیدن دانه ها نگذشته باشد دانه ها به آسانی می رویند .
در آغاز رویش کلاهک انتهای ریشک پوسته را شکافته و ریشه خارج شده و بطرف
زمین متوجه میشود . ولی لپه ها در داخل دانه میمانند و از مواد غذائی موجود
در دانه تغذیه می کنند و این عمل سبب رشد گیاه ک شده و به زودی اولین برگ
ظاهر می شود .
نکته بسیار جالبی که در اینجا می توان به اطلاع خوانندگان عزیز رسانید این
است که ریشه های ویژه این گیاه در زیر ریشه های عادی قرار دارند و گروه
ریشه های گوشتی دوشاخه ای ، انگشتی شکل با منظره مرجانی تمایلی به رشد به
طرف پائین ندارند و با جلبکهای آبی رنگ ، مانند ، آنابنا همزیستی دارندو
اگر این ریشه ها قطع شوند برگهای جوان به خوبی رشد خواهند کرد .
● آب و هوا و خاک :
بطوریکه توضیح داده شد درخت سیکاس Cycas آب و هوای استوائی و نیمه استوائی
را دوست دارد . و رویش آن در مناطق معتدله با زمستانهای سرد باید در محلهای
نسبتا گرم و گلخانه انجام شود .
این گیاه در تابستان به آب زیاد و منظم احتیاج دارد و مشروط بر اینکه گلدان
طوری قرارر داده شود که آب از ته آن به آسانی خارج شود و در زمستان نباید
گلدان را در سینی یا ظرف دیگری قرار داد که آب در زیر گلدان راکد بماند در
غیر این صورت سیکاس زرد می شود .
این گیاه به خاک قوی که در عمق زیاد نرم باشد احتیاج دارد و بهترین خاک مخلوطی از ماسه و رُس و خاک برگ پوسیده است .
● موارد استفاده از سیکاس :
قبل از بحث در این خصوص باید توجه خوانندگان عزیز را به این نکته جلب نماید که قسمتهای مختلف این گیاه دارای سمیت کمی می باشند .
ولی بومیان با علم به این موضوع به خود تلقین می کنند که سم اگر بمقدار کم مصرف شود خاصیت درمانی دارد .
۱) برگهای این درخت که گاه به عنوان مواد غذائی مورد استفاده قرار می گیرد
نسبتا سمی بوده ولی در جزایر کئی Kei و ملوک Maluques برگهای جوان را می
برند و بعنوان سبزی می خورند .
۲) میلیونها برگ این درخت ( گونه سیکاس رولوتا C.revoluta ) از ژاپن به
کشورهای اروپائی و آمریکای شمالی صادر و فروخته می شوند و در تاج گلهای روی
قبور مردگان و عید آخرین یکشنبه قبل از عید پاک مورد استفاده قرار می
گیرند .
۳) بومیان از دانه و آرد حاصل از مغز بعنوان آرد ساکو Sagous ، درخت سیکاس پس از خشک کردن ، شستن و گرم کردن استفاده می کنند .
۴) از دانه های این گیاه پس از پختن به عنوان دارو استفاده می شود .
۵) بومیان جزیره ملوک در قدیم دانه های این گیاه را پس از خشک شدن آسیاب کردن و پختن به صورت سوپ در مراسم عزاداری میخوردند.
۶) ساکنین جزایر ، سلب مایع بدست آمده از پختن دانه این گیاه را به بچه های
خود می خوراندند تا از شیطنت آنها که مانع فعالیت و آزادی عمل درکارشان می
شوند راحت شوند .
۷) سیکاس Cycas درمناطق معتدله به عنوان گیاه زینتی در منازل و باغات وگلخانه ها پرورش داده میشود .
● بیماریها و آفات :
تا کنون بررسیهای لازم در مورد آفات و بیماریهای این گیاه بعمل نیامده ،
ولی از لحاظ فیزیولوژیکی معلوم گردیده که در روی برگ بعضی از سیکاس های
موجود در باغات و منازل لکه های کوچک گرد سفید یا زرد رنگ مشاهده می شود که
علت آن را کمی مقدار فسفر خاک می دانند .
ولی هنوز در ایران بررسیهای علمی درباره این گیاه به عمل نیامده است و در کتب خارجی نیز توضیحاتی در این خصوص داده نشده است .
● تکثیر :
زیاد کردن سیکاس Cycas به دو روش کاشتن بذر و یا قلمه زدن امکان پذیر است :
الف) کاشتن بذر :
زیادکردن این گیاه بوسیله کاشتن بذر رسیده آن میسر است .
ب) قلمه زدن :
اگر قسمت انتهائی تنه را قطع کرده و بعنوان قلمه در زمین قرار دهیم ، حتی
اگر چند ماهی از قطع آن گذشته باشد ، شروع به تولید ریشه می نماید.
همچنین اگر تنه سیکاس Cycas را به قطعات کوچکی تبدیل کنیم و حتی پس از مدتی این قطعات را در خاک قرار دهیم سبز شده و ریشه می دهند .
در ژاپن عادت براین دارند که این نوع قلمه ها را در خاکی که با براده آهن
مخلوط شده قرار دهند و به این طریق است که به گونه سیکاس رولوتا C.revoluta
نام ژاپنی سوتتیسو Soteetsoe یعنی سبزی خارج شده از آهن داده اند .