گیاه دارویی آنغوزه

آنغوزه از گیاهان دارویی مهم تیره چتریان با خواص فراوان است.

---

گیاه تولید کننده آنغوزه به نام‌های فارسی خوراکما، آنگوزاکما و کورن کما، بوته ای بزرگ، علفی و چند ساله است که ارتفاع آن گاهی به 2/5 متر می‌رسد. ساقه آن نسبتاً محکم و ضخیم با سطحی خشن است.

برگ‌های قاعده بزرگ و ضخیم هستند؛ به طوری که طول آن‌ها تا 60 سانتی متر می‌رسد. این برگ‌ها تقسیمات زیادی دارند به طوری که به قطعاتی (لوب دار) دندانه دار تبدیل می‌شوند.

گل‌های این گیاه زردرنگ هستند و به صورت گل آذین چتری در انتهای ساقه قرار می‌گیرند.

میوه ها دوفندقه ای، بیضی شکل و تقریباً مسطح می‌باشند که روی هر کدام پنج خط وجود دارد و کناره ها بال مانند هستند. رنگ میوه‌ها قهوه ای تیره است. از ریشه یا قاعده ساقه این گیاه بر اثر تیغ زدن ماده ای به نام اولئوگم رزین به دست می‌آید که به آنغوزه مشهور است. آنغوزه ابتدا شیری رنگ است و مزه ای تند و تلخ و نیز بوی بد و متعفنی دارد که تهوع آور است؛ به همین دلیل از قدیم به نام مدفوع شیطان معروف شده است. این گیاه در ایران (استان خراسان، بلوچستان، کرمان و نواحی جنوبی) وجود دارد.

تاریخچه

رزین آنغوزه به عنوان خلط آور، ضدنفخ، ضد اسپاسم روده ای و به صورت شیاف برای بهبود قولنج و همچنین سوسپانسیون آن برای فراری دادن سگ، گربه و دیگر حیوانات وحشی مورد توجه بوده است. مصرف آنغوزه خصوصا در میان آمریکایی‌های آفریقایی ادامه دارد. آنغوزه برای درمان سرطان شکم، میخچه، پینه، ادرارآور، مسکن و محرک به کار می‌رفته است. در درمان‌های عامیانه برای قطع قاعدگی، آسم، تشنج، خروسک، جنون و سرطان استفاده می‌شود. با این حال، اصلی‌ترین کاربرد آن به صورت رایحه در عطریات می‌باشد.

این گیاه با طعمی قوی‌تر از پیاز یا سیر به شکل گم رزین یا محلول همچنان در دسترس است. در داروخانه ها و فروشگاه های مواد غذایی سالم و محلی نیز به عنوان نگهدارنده یا ادویه به فروش می‌رسد. گاهی به میزان کم در برخی از شکلات‌ها، نوشابه ها، چاشنی‌ها و سس‌ها به کار می‌رود.

ترکیبات مهم

آنغوزه حاوی تعدادی ترپن و مواد محلول در چربی است که هنوز به طور کامل شناسایی نشده اند. همچنین حاوی 20 درصد اسانس، 65 درصد رزین و حدود 25 درصد صمغ می‌باشد.

رزین آنغوزه به عنوان خلط آور، ضدنفخ، ضد اسپاسم روده ای و به صورت شیاف

برای بهبود قولنج و همچنین سوسپانسیون آن برای فراری دادن سگ، گربه

و دیگر حیوانات وحشی مورد توجه بوده است

داروشناختی و اثرات مهم

تاکنون مطالعات کلینیکی برای مشخص شدن اثرات درمانی آن صورت نگرفته است؛ اما در مطالعه ای که بر روی موش‌های آزمایشگاهی انجام شده کلسترول سرم را پایین نیاورده است.

استفاده از عصاره الکلی (تنتور) باریجه سمیت سلولی علیه لنفومای سلول‌های سرطانی و لنفوسیت های انسانی را نشان داده است.

طریقه و میزان مصرف

* روزانه 0/3 تا 1 گرم در سه نوبت (جمعاً 0/9 تا 3 گرم در روز).

* تنتور: 2 تا 4 میلی لیتر در روز این مقدار را می‌توان در دو یا سه نوبت مصرف نمود.

سمیت و عوارض جانبی

مصرف خوراکی آن در بزرگسالان سمیتی نشان نداده است، ولی در کودکان می‌تواند ایجاد مسمومیت کند. همچنین در حد مصرف درمانی تاکنون عارضه خاصی از آن گزارش نشده، ولی ممکن است در بعضی افراد و یا با مصرف زیاد آن اسهال، نفخ، سوزش هنگام ادرار، سوزش معده، سردرد، گیجی و تشنج ایجاد شود. همچنین، صمغ آن ممکن است درماتیت های پوستی ایجاد کند. با توجه به اینکه آنغوزه دارای خاصیت قاعده آور است، مصرف زیاد آن می‌تواند موجب سقط شود؛ لذا توصیه می‌گردد در دوران بارداری و شیردهی مصرف نشود.

همچنین، کومارین های موجود در اولئوگم رزین آنغوزه ممکن است با داروهای ضد انعقاد تداخل کند.

در گزارشی آمده است، مصرف 50 تا 100 میلی گرم آنغوزه در افرادی که مشکل عصبی دارند، باعث تشنج می‌شود.

موارد منع مصرف

زنان باردار، زنان شیرده و کودکان

مهم‌ترین اثرات گزارش شده

حساسیت زا، ضد درد، ضد چسبندگی پلاکت‌ها، ضدعفونی کننده، ضد اسپاسم، ضد تومور، تقویت کننده قوای جنسی، ضد نفخ، محرک CNS، هضم کننده، ادرارآور، شیرافزا، خلط آور، قارچ کش، کاهش دهنده پرفشاری خون، مسهل، موتاژنیک، محرک تنفسی، مسکن، تقویت کننده معده، محرک، تقویت کننده رحم و کرم کش.

نکات قابل توجه

1- آنغوزه از گونه های دیگری به دست می‌آید که مهم‌ترین آن‌ها فرولافوئتیدا و فرولا آلیاسئا هستند.

2- بوی بسیار تند آنغوزه که شبیه سیر می‌باشد، مربوط به ترکیبات گوگرددار آن است.

3- برای به دست آوردن آنغوزه گیاه از فصل بهار به بعد قسمت پایین ساقه (نزدیک به سطح زمین) و یا اصطلاحاً یقه گیاه را برش‌های عمودی یا افقی می‌دهند تا اولئوگم رزین (آنغوزه) به صورت شیرابه به بیرون تراوش کند. این ماده در مجاورت هوا سفت می‌شود که پس از سفت شدن آن را جمع آوری می‌کنند و دوباره گیاه را تیغ می‌زنند یا محل قبلی را برش دیگری می‌دهند تا دوباره اولئوگم رزین ترشح کند. این عمل چندین بار و گاهی تا دو ماه از فصل بهار صورت می‌گیرد. آنغوزه خارج شده به دو صورت اشکی (گرد و کروی با اندازه های مختلف) و توده ای و به رنگ‌های زرد تا قهوه ای تیره است که هرچه روشن‌تر باشد مرغوب‌تر و گران‌تر است. همچنین، نوع اشکی آنغوزه مرغوب‌تر و گران‌تر می‌باشد. آنغوزه مزه ای گس و تقریباً تند و سوزاننده دارد و دارای بوی نامطبوع شبیه ترکیبات گوگرددار است.

4- گرچه آنغوزه استفاده محدودی (آن هم در طب سنتی ایران) داشته، ولی یکی از اقلام مهم صادراتی فرآورده های گیاهی ایران است که خریداران آن را با روش‌های پیچیده تجزیه می‌کنند و ده ها ماده ارزشمند از قبیل اسانس، رزین و صمغ قابل مصرف در صنایع دارویی، بهداشتی، آرایشی و صنعتی از آن به دست می‌آورند. با توجه به اینکه تهیه آنغوزه پر زحمت و طولانی مدت است، قیمت نسبتاً گرانی دارد.

5- نام عمومی آنغوزه در جهان و در تجارت آزافتیداگم است که در کتب قدیمی منشأ جغرافیایی آن ایران ذکر شده و در گذشته بزرگ‌ترین تأمین کننده آن در جهان بوده است. گیاه تولید کننده آنغوزه در بعضی قسمت‌های افغانستان نیز وجود دارد؛ ولی وسعت آن در ایران از کشورهای دیگر به مراتب بیشتر است.

خواص آنغوزه به طور خلاصه

1. برای کشتن کرم‌های داخل باغچه هنگام آبیاری مقداری آنغوزه را در پارچه‌ای گذاشته و داخل آب جلوی شیلنگ بگذارید.

2. محرک نیروی جنسی است.

3. ادرارآور و ضد سوزش ادرار است.

4. برطرف کننده بلغم است.

5. هضم کننده غذا است.

6. درمان کننده رماتیسم و نقرس و سیاتیک است.

7. برای درد کمر و مفاصل مفید است.

8. درمان کننده امراض سینه از جمله آسم است.

9. دم کرده انجدان رومی تمیزکننده خون کبد است.

10. برای درمان تب‌ها سودمند است.

11. درمان کننده بواسیر

12. برای درمان ذات‌الریه، برونشیت و سرفه و سرماخوردگی به کار می‌رود.

14. خوردن انجدان باعث رفع سموم جانوران سمی می‌شود.

15. کاهش دهنده فشار خون

داروخانه طبیعت

---

در این جا سوالی مطرح می ‌گردد که آیا داروهای گیاهی بهترند یا داروهای شیمیایی؟

تردید در مورد اثربخشی گیاهان دارویی از آن جا ناشی می‌ گردد که نحوه ی آماده‌ سازی داروهای گیاهی و تحویل آن ها به مردم به نحو صحیح انجام نمی ‌گیرد؛ در نتیجه خواص درمانی گیاه از بین رفته یا تقلیل می ‌یابد که این امر موجب عدم تأثیر گیاه در درمان بیماری می ‌گردد.

داروهای شیمیایی از برخی جهات نسبت به داروهای گیاهی برتری دارند؛ ولی مصرف طولانی مدت یا در برخی موارد مصرف مقطعی این داروها ممکن است عوارض جانبی برجای گذارد و حتی ممکن است از خود بیماری نیز خطرناک ‌تر باشد. همچنین استفاده مداوم، بی رویه و نادرست داروهای شیمیایی ممکن است باعث مقاوم شدن عامل بیماری‌ ها در مقابل این نوع داروها شود؛ در نتیجه بیماران باید به سوی آنتی بیوتیک‌ ها و داروهای قوی ‌تری که هر روز با نام های جدید ارائه می ‌گردند، روی آورند.

طب سنتی در عصر تجدد

شاید برای بسیاری از مردم قابل تصور نباشد که وجود انواع داروهای شیمیایی در بسته بندی های رنگارنگ حاصل تحقیق بر روی اجزای موثر گیاهان دارویی است. بد نیست بدانید حدود 25 درصد از داروهای تجویز شده از سوی پزشکان در ایالات متحده حداقل شامل یک جزو مشتق از گیاهان هستند. بعضی از این داروها از عصاره گیاهان تهیه شده و گروهی دیگر از ترکیبات شیمیایی با منشا گیاهی ساخته می شوند. آمار استفاده از داروهای گیاهی در سال های اخیر قابل توجه است. سازمان بهداشت جهانی تخمین می زند که در حال حاضر 80 درصد جمعیت جهان یعنی حدود 4 میلیارد نفر از طب گیاهی در درمان بیماری ها استفاده می کنند.

WHO خاطرنشان می سازد که از حدود 119 داروی گیاهی حدود 74 مورد آن دقیقا همانند کاربرد آن ها در طب سنتی مورد استفاده پزشکان قرار می گیرد. همین موضوع موجب شده است که هم اکنون تحقیقات گسترده ای از سوی شرکت های داروسازی روی خواص درمانی گیاهان مناطق مختلف جهان انجام گیرد. هم اکنون مواد مشتق از گیاهان نقش عمده ای در صنعت داروسازی دارند. چنین داروهایی برای درمان بیماری قلبی، فشار خون بالا، انواع دردهای مزمن، آسم و دیگر بیماری ها به کار می رود.

به عنوان مثال افدرا گیاهی است که در طب سنتی چینی بیش از 2 هزار سال برای درمان بیماری های تنفسی مورد استفاده بوده است وافدرئین که جزو فعال این داروی گیاهی است، سابقا در تهیه داروهایی برای تسکین آسم به کار می رفت. مثال دیگر گیاه (Foxglove گل انگشتانه) است. خواص درمانی آن از سال 1775 شناخته شده و در طب گیاهی استفاده فراوانی دارد. در طب رایج پودر برگ این گیاه به عنوان داروی قلبی برای میلیون ها بیمار تجویز می شود.

باز هم تاکید می کنیم که طبیعی بودن به معنای بی ضرر بودن نیست و مقدار داروهای گیاهی یا جوشانده ها و ترکیباتی که از گیاهان دارویی تهیه می شود، حتما باید به طور دقیق و تحت نظر پزشک تعیین و مصرف شود.

داروهای گیاهی باید به صورت علمی و تخصصی تجویز شوند

داروهای گیاهی با وجود این که عوارض کمتری نسبت به داروهای شیمیایی دارند اما با تجویز غیر علمی می توانند منجر به عوارض جبران ناپذیری شوند .

دکتر رامین میری استاد دانشگاه علوم پزشکی شیراز و رئیس مرکز تحقیقات شیمی و گیاهی شیراز در گزارش خبری گفت: از دهه 80 میلادی توجه مردم به مصرف منابع گیاهی و طبیعی افزایش یافته است چرا که گیاهان دارویی نه تنها عوارض جانبی کمتری نسبت به داروهای شیمیایی داشته بلکه قیمت ارزان تری نسبت به آن ها دارند .

دکتر میری با اشاره به این که تجویز غیر علمی گیاهان دارویی می تواند منجر به عوارض زیادی (عوارض کوتاه مدت یا جبران ناپذیر و یا دراز مدت) شود؛ افزود: مصرف این نوع داروها باید با تجویز متخصصان داروساز و نیز توجه پزشک به نکاتی همچون: محل رشد گیاه، نوع آبیاری آن، نوع خشک کردن و همچنین تجویز میزان و نوع مصرف آن به بیمار باشد ضمن آن که باید این مسئله نیز در نظر گرفته شود که از کدام اندام گیاه دارو تهیه شده است.

وی خاطر نشان کرد: بیش از 10 نوع تقلبی گل گاوزبان و سنبلتیو در عطاری ها یافت شده است که با این وجود می توانیم متوجه شویم که مداخله در تجویز داروهای گیاهی بیرون از کادر پزشکی و تخصصی مربوطه، خطرات زیادی برای فرد به وجود می آورد.

تنوع گیاهان دارویی

تنوع گیاهان دارویی در طبیعت به حدی است که دسته بندی علمی آن ها را به کاری مهم و در عین حال دشوار بدل می کند. یکی از روش های طبقه بندی گیاهان دارویی براساس خواص آن ها است که به طور اختصار به آن اشاره می کنیم.

1- گیاهان مقوی:

این گیاهان در شرایط خاصی برای تقویت بیمار تجویز می شود که عمدتا می توان به دوران نقاهت پس از بیماری حاد اشاره کرد.

برخی از این گیاهان حاوی انواع ویتامین ها، مواد معدنی و ترکیبات قندی هستند که در تامین انرژی مورد نیاز بدن متعاقب بیماری و برقراری تعادل در عملکرد اندام ها نقش عمده ای دارند.

2- گیاهان مدر:

مقدار آب موجود در بافت ها تحت تاثیر عوامل گوناگون دچار تغییر می شود. مثال واضح در این زمینه اختلال عملکرد قلب، و کلیه ها است. علاوه بر این مواردی مثل عادت ماهیانه در خانم ها، تجمع مایعات و ادم را به همراه دارد.

یکی از موثرترین راه های تعدیل آب موجود در فضای بین سلولی و بافت های مختلف بدن استفاده از گیاهان مدر است که موجب تسکین عوارض ناشی از این بیماری ها می شود.

3- گیاهان مسهل و ملین:

این گروه از گیاهان برای رفع یبوست و تسهیل دفع سموم به کار گرفته می شوند. گیاهان مسهل از طریق مختلف موجب برطرف شدن یبوست می شوند.

برخی از این گیاهان نظیر ریشه ریوند از طرق افزایش ترشح صفرا و تحریک حرکات دودی روده این کار را انجام می دهند و بعضی دیگر مثل ریشه شیرین بیان و روغن زیتون با تحریک جدار روده موجب برطرف شدن یبوست می شوند.

درباره سایر گروه های گیاهان دارویی باید به آرام بخش ها، گیاهان عرق آور جهت سرماخوردگی و تب ها و گیاهان مهوع و قی آور برای تخلیه سریع محتویات معده اشاره کرد که همگی با مشورت و تحت نظر پزشک تجویز و استفاده می شوند.