ضایعات برنج

ضایعات برنج

(در مراحل تولید و پس از تولید)

تهیه و تنظیم :مهندس عبدالله سلیمانی

تولید هر محصول کشاورزی در مزرعه و پس از تولید در خارج از آن دارای ضایعات زیادی است که این ضایعات شامل برنج هم می‌شود. برنج در فرایند تولید (کاشت، داشت و برداشت) و پس از تولید (مراحل تبدیل و مصرف) ضایعات فراوانی دارد که عبارتند از:

ضایعات بذر:

بذر مصرفی مورد نیاز در واحد سطح خیلی کمتر از آن مقداری است که کشاورزان مصرف می‌کنند. بطور معمول با 30 تا 60 کیلوگرم بذر می‌توان یک هکتار را نشاء کرد. بنا به دلائلی خیلی از کشاورزان 60 تا 90 کیلوگرم بذر در هر هکتار مصرف می‌کنند. لذا می‌توان بطور متوسط 30 کیلوگرم در هر هکتار در مصرف بذر صرفه‌جوئی کرد.

برخی از علل زیادی مصرف بذر:

- از بین رفتن جوانه‌ها در اثر گرمای زیاد آب و محیط در موقع جوانه‌زنی.

- از بین رفتن بذر و گیاه در اثر ضدعفونی نکردن بذر.

- بذرپاشی انبوه و با تراکم زیاد در خزانه برای مقابله با علف‌های هرز. متراکم پاشیدن بذر سبب می‌شود تا گیاه ضعیف و باریکی بدست آید و در موقع نشاء عملاً به جای 5 تا 6 بوته، 10 تا 15 بوته در هر کپه استفاده شود.

- از بین رفتن بذر و گیاه در اثر حمله پرندگان خصوصاً گنجشک، موش، حلزون، خوک، گاو و مگس خزانه و غیره.

- از بین رفتن بوته‌ها در اثر مصرف زیاد علف کش‌ها در خزانه.

- از بین رفتن گیاه به علت پوسیدن در اثر عدم تخلیه آب و آب‌ماندگی.

- از بین رفتن گیاه در اثر سرمای خزانه خصوصاً خزانه‌های سنتی.

ضایعات سرما در زمان کاشت و داشت و برداشت:

سرما در خزانه در بعضی از سالها باعث خسارت زیادی می‌شود خصوصاً خزانه‌های بدون پوشش نایلن. سرما در زمان نشاء سبب تأخیر در رشد نشاء شده و در بعضی مواقع باعث از بین رفتن گیاه می‌گردد که در این صورت برای جبران خسارت وارده باید واکاری نمود.

سرما در زمان زایشی خصوصاً در مرحله تقسیم سلولی و تشکیل سلول‌های جنسی در قبل از ظهور خوشه و قبل از گل‌دهی باعث عقیمی و پوک شدن دانه می‌شود. حرارت کمتر از 12 درجه سانتیگراد به مدت دو روز تأثیر چندانی در عقیمی دانه‌ها ندارد لیکن اگر این حالت به مدت 6 روز ادامه یابد تقریباً صددرصد دانه‌ها عقیم می‌شوند.

سرما در مرحله گل‌دهی (گرده افشانی و تلقیح) باعث عدم تلقیح و پوکی دانه می‌شود. حرارت 10 تا 13 درجه برای گرده‌افشانی ارقام دانه گرد و حرارت کمتر از 15 درجه برای تلقیح آنها مناسب نیست و حرارت کمتر از 18 درجه نیز برای ارقام دانه دراز مناسب نیست. سرمای آب در پوکی دانه نقش دارد. اراضی زیر سدها که از آب سرد مشروب می‌شوند و نیز اراضی که با آب چاه‌های عمیق آبیاری می‌گردند، بیشتر در معرض پوکی دانه قرار دارند. در ورودی آب‌های سرد مزرعه با پوکی دانه و شدت بیماری بلاست و لکه قهوه‌ای مواجه هستیم.

سرما در موقع رسیدن باعث تأخیر در رسیدن و شکم سفیدی دانه و حتی ریزش بیشتر دانه می‌شود. درجه حرارت کمتر از 20 درجه سانتیگراد برای رسیدن مناسب نیست.

ضایعات گرما در خزانه و مراحل داشت و برداشت:

گرمای زیاد در خزانه‌های با پوشش نایلن و عدم مدیریت صحیح باعث خسارت به گیاه در خزانه شده و سبب افت محصول (به علت تنفس زیاد و غیره) نیز خواهد شد.

گرمای زیاد در خزانه با پوشش یا بدون پوشش نایلن، سبب از بین رفتن سریعتر مواد آلی و مواد غذایی خاک می‌شود. لذا در خاکهائی که از لحاظ مواد آلی فقیر هستند باعث تسریع رشد زایشی گیاه در خزانه خصوصاً برای ارقام زودرس می‌شود. وقتی گیاه در خزانه به رشد زایشی برود پس از انتقال نشاء به زمین اصلی مجدداً پنجه دهی نموده، در نتیجه تعدادی از بوته‌ها زودتر به خوشه رفته ولی پنجه‌ها دیرتر خوشه می‌دهند. در این حالت، عدم یکنواختی در رسیدن باعث ایجاد مشکلاتی در برداشت محصول شده که ضایعات زیادی را بدنبال دارد.

گرمای زیاد در موقع آبستنی (Booting) سبب عقیمی دانه‌ها و در موقع گل‌دهی و تلقیح باعث عدم باروری می‌گردد. گرمای زیاد در موقع رسیدن سبب زودتر رسیدن محصول می‌گردد. به علت زودتر رسیدن محصول، وزن هزار دانه کاهش یافته و عملکرد تقلیل می‌یابد.

گرمای بیش از 40 درجه سانتیگراد در مراحل مختلف رشد و نمو برای گیاه برنج مناسب نیست.

ضایعات ناشی از رطوبت هوا:

رطوبت نسبی هوا در افزایش یا کاهش محصول تأثیر دارد. بالا بودن رطوبت نسبی هوا (ابری و بارانی بودن هوا به مدت چندین روز) باعث ازدیاد کرم ساقه‌خوار- برگخوار و شدت بیماری بلاست، شیت بلایت، سیاهک دروغی و غیره می‌گردد. در صورت عدم کنترل، خسارت جبران ناپذیری وارد می‌شود. در صورت کنترل هم تا حدی خسارت وارد می‌شود.

بالا بودن رطوبت هوا (بیش از 90 درصد در اثر بارانی و ابری بودن هوا) قبل از ظهور خوشه و بعد از ظهور خوشه (زمان گرده‌افشانی و تلقیح) باعث کاهش تلقیح و در نتیجه پوکی دانه می‌شود. کمبود رطوبت نسبی هوا نیز باعث طغیان کرم تک نقطه‌ای برنج و از طرف دیگر باعث کاهش گرده افشانی و تلقیح می‌گردد. رطوبت کمتر از 40 درصد و بیش از 90 درصد در زمان گرده‌افشانی و تلقیح باعث پوکی دانه می‌شود. رطوبت نسبی مناسب در زمان گل‌دهی 70 تا 80 درصد است.

ضایعات باد و باران و تگرگ:

بادهای سرد و گرم و خشک برای برنج زیان‌آور می‌باشند و بادهای شدید باعث ورس گیاه و ریزش دانه می‌گردد. باران قبل از خوشه‌دهی و گل‌دهی باعث افزایش دانه‌های پوک می‌گردد. باران در موقع رسیدن باعث ریزش دانه شده و باران مداوم نیز سبب تأخیر در برداشت و جمع‌آوری شالی‌های درو شده می‌شود. تأخیر در برداشت و تأخیر در جمع‌آوری شالی‌های درو شده نه تنها باعث ریزش بیشتر دانه می‌گردد بلکه در ارقام بدون خواب (Dormancy) باعث جوانه‌زنی دانه‌ها بر روی خوشه‌های درو نشده یا درو شده می‌شود که در نتیجه از کمیت و کیفیت محصول می‌کاهد. در اثر بارندگی مداوم و طولانی رنگ‌ دانه به رنگ زرد تیره درمی‌آید و از بازارپسندی دانه می‌کاهد و طعم آن تا حدی تغییر خواهد کرد. تگرگ در بعضی مواقع آنچنان شدید و سنگین است که خسارت غیرقابل جبرانی به محصول وارد می‌کند.

ضایعات ناشی از آب:

آب‌ماندگی و زیادی آب در خزانه باعث مرگ گیاهچه می‌شود. زیادی عمق آب در زمان نشاء‌کاری افزایش عمق کاشت نشاء شده و تأخیر در رشد و پنجه‌دهی را به دنبال خواهد داشت. زیادی عمق آب بعد از نشاء‌کاری سبب کاهش پنجه‌دهی و طویل شدن گیاه گشته و طویل‌تر شدن گیاه در ارقام پابلند نیز موجب ورس گیاه می‌گردد. اگر ورس گیاه در موقع گل‌دهی و شیری شد دانه صورت گیرد باعث کاهش شدید محصول می‌گردد. عمق زیاد آب باعث افزایش شدت بیماریها می‌شود. غوطه‌ور شدن گیاه در آب به مدت چند روز ممکن است تا 90 درصد موجب افت محصول گردد.

بی‌آب و خشک شدن مزرعه پس از نشاء‌کاری باعث افزایش علف‌های هرز، عدم پنجه‌دهی مناسب، عقیمی و پوک شدن دانه‌ها، پرنشدن کامل دانه‌ها و کاهش شدید محصول می گردد «خصوصاً اگر در زمان گل‌دهی و قبل از رسیدن دانه باشد».

کیفیت آب آبیاری:

کیفیت آب آبیاری در افزایش و کاهش محصول نقش بسزایی دارد. آبهایی که دارای املاح مفید هستند مانند پتاسیم، منیزیم، کلسیم، گوگرد و غیره در افزایش عملکرد تأثیر مثبت دارند، ولی آبهائی که بیش از اندازه کلر، بیکربناتها، بر، سدیم و عناصر سنگین داشته باشند در کاهش عملکرد نقش دارند. اگر S.A.R, EC و PH آب و خاک زیاد باشد، باعث کاهش محصول می‌شوند. چنانچه EC آب و خاک بیش از 2، S.A.R بیش از 10 و PH بیش از 7 باشد، افت محصول را به همراه دارند.

ضایعات ناشی از خاک:

برنج در خاکهائی که دارای 40 تا 60 درصد رس به همراه 2 تا 5/2 درصد مواد آلی باشند، خوب رشد می‌کند و محصول خوبی می‌دهد. خاکهای شنی به علت فقر مواد آلی و مواد غذایی و شستشوی عناصر مغذی عملکرد خوب ندارند. خاکهای با بافت خیلی سنگین به علت نفوذپذیری کم، خصوصاً اگر با تراکتور آماده گردند به علت افزایش و تراکم گازهای زیان‌آور و عدم جذب عناصر غذایی خصوصاً روی، پتاس و غیره باعث کاهش عملکرد می‌شوند.

ضایعات ناشی از مصرف کود:

مصرف بی‌رویه کودهای شیمیایی علاوه بر از دست رفتن سرمایه ملی و پول کشاورز، موجب آلودگی محیط زیست نیز می‌شود. زیادی یا کمی هر عنصر در خاک و گیاه مسمومیت یا کمبود و یا کاهش کمی و کیفی محصول را به همراه دارد.

مثلاً مصرف زیاد و نادرست کود ازته (اوره و غیره) باعث افزایش آفات و امراض گشته و همچنین ورس گیاه، عدم تلقیح و پوکی دانه را در پی دارد. مصرف بهینه و متعادل کودهای مصرفی و کلیه عناصر مورد نیاز گیاه می‌تواند اثر مثبتی در کمیت و کیفیت محصول داشته باشد.

ضایعات ناشی از مصرف سموم و علف‌کش‌ها:

به کارگیری نادرست، مصرف کم و یا زیاد سموم و علف‌کش‌ها نه تنها باعث عدم حفظ مؤثر محصول می‌گردد بلکه باعث آلودگی محیط زیست و از بین رفتن حشرات مفید و کاهش محصول نیز می‌گردد. بعنوان مثال مصرف زیاد علف‌کش‌های ساترن و ماچتی قبل از بذرپاشی باعث از بین رفتن بذر و گیاهچه شده و مصرف زیاد این علف‌کش‌ها در زمین اصلی باعث اختلال در جذب سیلیس می‌گردد. کم جذب شدن سیلیس در گیاه خصوصاً ارقام پابلند و حساس به بیماری مانند طارم باعث ورس و شدت بیماریها و آفت خواهد شد.

ضایعات ناشی از آفات و بیماریها:

آفات و بیماریها از عوامل مهم ضایعات در مراحل تولید و پس از تولید برنج می‌باشند. هر ساله علیرغم اقداماتی که در جهت کنترل و مبارزه با آفات و بیماریها به عمل می‌آید معهذا خسارت قابل توجهی به برنج وارد می‌کنند. چنانچه برای کنترل و مبارزه با آفات و بیماریها از سموم استفاده گردد، ممکن است مقداری از سموم مصرفی همراه با تغذیه برنج وارد بدن مصرف‌کننده گردد. لذا شایسته است در کنترل آفات و بیماریها از روشهای غیرشیمیایی، بیولوژیک یا تلفیقی استفاده گردد.

ضایعات ناشی از علف هرز:

علیرغم مبارزه زراعی، مکانیکی و شیمیایی بر علیه علف‌های هرز، آنها هر ساله خسارت سنگینی از نظر کمی و کیفی به محصول وارد می‌آوردند. در صورت عدم کنترل در خزانه و زمین اصلی بیش از 70 درصد محصول کاهش می‌یابد. علف‌های هرز تقریباً دو برابر گیاه برنج آب مصرف می‌کنند و 2 تا 3 برابر نبات اصلی از املاح فسفری و پتاسی خاک استفاده می‌کنند. عمده علف‌های هرز عبارتند از سوروف- اویارسلام- پهن‌برگها و غیره.

ضایعات ناشی از عدم تسطیح و کوچک بودن قطعات برنجکاری:

یکی از مشکلاتی که همواره در زراعت باعث محدود شدن هر چه بیشتر بکارگیری ماشین‌آلات و انجام هرچه بهتر عملیات بهزارعی شده و نیز باعث اتلاف زمینهای حاصلخیز جهت مرزبندی شالیزاریها در کشورمان می‌شود، عدم تسطیح اراضی و کوچک بودن اندازه کرتهای مزارع شالیزاری است. کوچک بودن اندازه کرتهای زیر کشت و متعدد بودن قطعات شالیزارها موجب گردیده است که سطح قابل توجهی از زمینهای مستعد صرف مرزبندی و قطعات مربوط به آنها گردد، بعلاوه اینکه این امر همواره به عنوان یکی از موانع اصلی و اساسی برای استفاده هر چه بیشتر و بهتر از ماشین‌آلات در زراعت برنج مطرح بوده و مانع کاهش هزینه‌های نیروی انسانی می‌شود که 90-80 درصد هزینه تولید برنج کشور را تشکیل می‌دهد. تجهیز و نوسازی و یکپارچه‌سازی اراضی (یکجا نمودن قطعات پراکنده و تسطیح و تجهیز آن) موجب افزایش بهره‌وری از زمین، آب، ماشین‌آلات و سایر نهادها می‌گردد.

ضایعات ناشی از عدم کاربرد صحیح ماشین‌آلات:

عدم آموزش کافی برنجکاران و دارندگان ماشین آلات در نحوه نگهداری و استفاده صحیح از ماشین‌آلات کشاورزی (تیلر، تراکتور، خرمن‌کوب تیلری و تراکتوری، کمباین دروگر و موتور پمپ و غیره) عامل مهم دیگری از ضایعات وارده از طریق عدم شناخت و استفاده صحیح از ماشین‌آلات کشاورزی می‌باشد. از آنجائیکه در حدود 95 درصد کمباین و دروگرها و 40 درصد تیلرها و تراکتورها استیجاری می‌باشند در نتیجه زمین خوب شخم زده نمی‌شود و در موقع خرمن‌کوبی با کمباین نیز ریزش، شکستن و ترک خوردن (بنددار شدن) دانه‌ها بیشتر می‌گردد. خصوصاً اینکه اگر کمباین‌های مورد استفاده مستعمل و کهنه باشند این مسئله حادتر است.

ضایعات در مراحل برداشت، جمع‌آوری و حمل و نقل:

برداشت با دست، دروگر یا کمباین مخصوص برنج، ضایعاتی را به همراه دارد، خصوصاً اگر محصول ورس کرده باشد یا بیش از اندازه رسیده باشد. بیش از اندازه رسیدن محصول نه تنها باعث ریزش دانه‌ها در زمان برداشت و جمع‌آوری و حمل و نقل می‌گردد، بلکه باعث بنددار شدن دانه در زمان تبدیل و افزایش دانه‌های شکسته و نیمدانه می‌گردد. جمع‌آوری و حمل و نقل شالی‌های درو شده چه توسط دست و یا توسط گاو، اسب، تیلر یا تراکتور خصوصاً در ارقام حساس به ریزش، ضایعاتی را در بر دارند. در ارقام حساس به ریزش باید تا حدی زودتر از موعد اقدام به برداشت محصول نمود.

ضایعات در تبدیل و نحوه کاهش آن:

در زمان تبدیل شلتوک به برنج میزان ضایعات بین 5 تا 15 درصد متغیر است. با توجه به سطح 630000 هکتار کشت برنج کشور و با متوسط تولید 4 تن شلتوک در هر هکتار، میزان ضایعات با حداقل 5 درصد در حدود 126000 تن شلتوک می‌گردد که با احتساب هر کیلو 1800 ریال (در سال 79) مالی آن 8/226 میلیارد ریال خواهد بود.