گشنیز

میوه‌های خشک شده و رسیدۀ گیاه Coriandrum sativum L. از خانوادۀ جعفری (Umbelliferae) است که حداقل دارای 3/0 درصد (حجم/وزن) روغن فرار می‌باشد.

نامهای گیاه:

لاتین:

Coriandrum sativum L.

C. Sativum L. Var: Vulgare ALEF. (Indian coriander)

C. Sativum L. Var. Micro carpum DC. (Russian coriander)

فارسی: گشنیز، تخم گشنیز، گشنیج، هپل دانه

عربی: کزبره، کزره

انگلیسی: Coriander

آلمانی: Wanzendille, Echter koriander, Koriander

فرانسه: Punaise male, Coriandre coltivee, Coriandre, Mari de la punaise

ریخت شناسی: گیاهی یکساله، بدون کرک، طول گیاه به 50 سانتی‌متر می‌رسد. با ساقۀ نازک، صاف و دارای انشعابات دو شاخه‌ای است. برگهای پائینی با تقسیمات شانه‌ای و دارای 3ـ2 زوج برگچه تقریباً تخم مرغی، دندانه‌دار، برگهای ساقه‌ای بدون دمبرگ و گلها به رنگ سفید و صورتی مجتمع در گل آذین چتر و میوه کروی می‌باشد.

اندام داروئی: میوه یا تخم گیاه گشنیز که به اشتباه دانه خوانده می‌شود، اندام داروئی این گیاه را تشکیل می‌دهد. میوۀ گیاه، ظاهری تخم مرغی به ابعاد 5/2ـ2 × 6ـ2 میلی‌متر دارد و رنگ آن سبز مایل به زرد است که در اثر خشک شدن به رنگ زرد مایل به قهوه‌ای در می‌آید. میوه نارس گشنیز بوی ناخوشایند و شبیه بوی ساس دارد که هنگام رسیدن میوه برطرف می‌گردد و میوۀ گشنیز هنگام رسیدن شکافته می‌شود.

زمان جمع‌آوری: دوره رویش گیاه گشنیز از آغاز رویش بذر تا پایان دوره گلدهی و تشکیل میوه به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و مدت آن بین 120ـ80 روز است. گشنیز معمولاً به صورت بهاره و پائیزه کشت می‌شود. فروردین ماه زمان مناسب کشت بهاره و مهر و آبان ماه، زمان مناسب کشت پائیزه است. در کشت بهاره که رایج‌تر است اولین میوه‌های گشنیز در اواخر تیرماه تشکیل می‌شود و پس از کامل شدن در اواخر مرداد تا اوایل شهریور می‌رسند.

محل رویش: در باختران، آبادان، تبریز، بلوچستان، کرمان، بوشهر (باغ مانی)، برازجان، تهران، دماوند، دره آبشار و در غالب نقاط ایران کشت می‌شود. تولید سالیانه گشنیز در جهان به بیش از 220 هزار تن می‌رسد که بیشتر آن را اوکراین تهیه می‌کند. پرورش گشنیز علاوه بر اوکراین در کشورهای ایتالیا، مالت، هلند، مراکش، مصر، بنگلادش، چین، هند، آرژانتین، آمریکا و مکزیک نیز معمول است.

میوۀ گشنیز دارای 5/7% آب، 13ـ20 درصد مواد چرب (اسید اولئیک، اسید پالمتیک، اسید پتروسه لینیک، اسید لینولئیک) 16ـ18% مواد پروتئیک، 38% سلولز، 13% مواد غیر ازته و روغن فرار است. اگر چه فارماکوپه بریتانیا حداقل میزان روغن فرار میوه گشنیز را 3/0% حجم در وزن برآورد کرده است ولی میوه گشنیز در نقاط مختلف دنیا بین 6/2ـ2/0 درصد روغن فرار دارد. عمده‌ترین ترکیب موجود در روغن فرار گیاه را د ـ لینالول یا کوریاندرول تشکیل می‌دهد که بسته به اقلیم محیط کشت گشنیز میزان 55 تا 74 درصد روغن می‌باشد. سایر ترکیبات مهم موجود در روغن فرار میوه گشنیز عبارتند از: آلفا پینن، لیمونن، 1و8 ـ سینئول و کامفر؛ ضمناً ترکیبات دیگری نیز به مقدار کم در گیاه موجود است.

سایر ترکیبات موجود در میوه گشنیز شامل فلاونوئیدها مانند روتین، کومارین‌ها، اسیدهای فنلی، فتالیدها، اسیدهای آمینه، پروتئین‌ها به میزان 11ـ17 درصد، چربیها به میزان 28ـ16%، نشاسته و قند. مواد گشنیز دارای اثرات درمانی مشابه میوه انیس، رازیانه، زیره سیاه است و مانند آنها خاصیت نیرودهنده، هضم کننده غذا، بادشکن، مدر، ضد تشنج و بطور ملایم قاعده‌آور، ضد صرع و ضد کرم دارد.

موارد استعمال: گشنیز دارای اثرات ضد اسپاسم و ضد نفخ بوده و از آن در پیشگیری و کاهش دلپیچه استفاده می‌شود. همچنین بعنوان عطر و طعم‌دهنده در صنایع غذائی مصرف دارد. از اسانس گشنیز در عطرسازی استفاده می‌شود. خلط‌آور، ملین و ضد قارچ است. همچنین به صورت موضعی در بواسیر و درد مفاصل استفاده می‌شود.

Dr. H. Leclerc، مصرف آن را در بیماریهای عفونی مختلف مانند تب تیفوئید و به طور کلی بیماریهای مختلف منشأ کلی باسیل‌ها و تب‌های دانه‌ای توصیه نموده است. میوه گشنیز در مواردی که مسمومیت بر اثر پیدایش تخمیرهای عفونی در روده پیش می‌آید به علت خاصیت ضد باکتری که دارد اثر مفید ظاهر می‌نماید.

موارد استعمال در پزشکی گذشته: در طب گذشته از آن در رفع ناراحتی‌های گوارشی بعنوان ضد نفخ، اشتهاآور، مقوی معده و ضد اسهال استفاده می‌شده است همچنین از آن در خوشبو کردن دهان و التیام‌ زخم دهان استفاده می‌گردیده است.

آثار فارماکولوژیکی:

از طریق اثر بر متابولیسم چربی (افزایش سنتز اسیدهای صفراوی، افزایش تبدیل کلسترول به اسیدهای صفراوی و استرول‌های خنثی، سبب کاهش کلسترول سرم در بیماران مبتلا می‌شود. بجز آثار اسپاسم و کار میناتیو میوه گشنیز، این گیاه و روغن فرار آن دارای خاصیت ضد میکروبی نیز می‌باشند. آثار ضد میکروبی و قارچی آن علیه میکروبهای زیر تأیید شده است. باسیلوس آنتراسیس، باسیلوس مزنتریکوس، پروتئوس و لگاریس، اشرشیاکلی، استافیلوکوکوس اوره ‌ئوس، استرپتوکوکوس همولیتیکوس، پسودوموناس آئروجینوزا، کاندیدا آلبیکانس.

روغن فرار گشنیز در شرایط آزمایشگاهی دارای اثر ضد لاروی و سیتوتوکسیک ضعیف بوده است. آثار پائین آورندۀ قند خون، همچنین آثار کاهش دهندگی سطح پروژسترون خون توسط این گیاه در حیوانات آزمایشگاهی به اثبات رسیده است.

اکثر آثار فارماکولوژیک و یا بیولوژیک فوق را می‌توان به وجود روغن فرار و فلاونوئیدهای گیاه مرتبط دانست.

کلمات کلیدی : گیاهان دارویی