گیاه ایرسا ( زنبق )

ایرسا  به فارسی و در کتب قدیم و کتب طب سنتی قدیم با نامهای «زنبق» ، «سوسن آزاد» ، «سوسن ابیض» و « بیخ بنفشه »، « آسمان جونی» و «ایرسا» ( به ریشۀ گیاه و خود گیاه) نامبرده می شود. به فرانسوی Iris و به انگلیسی Orris و Orris  root و Iris rhizome گفته می شود.
  
گیاهی است از خانوادۀ  Iridaceae و دارای گونه های بسیار متنوع و متعددی است و تاکنون بیش از 300 گونۀ آن در مناطق معتدل نیمکرۀ شمالی دنیا بررسی و شناخته شده است . گیاه شناسان 20 گونه زنبق وحشی خودرو را در ایران شناسایی کرده اند.  زنبقها دارای ساقۀ زیرزمینی متورم یا پیاز هستند که اقسامی از آن از نظر خواص درمانی مورد توجه بوده و در طب سنتی و همچنین در صنعت عطرسازی موارد استعمال وسیعی دارند .

این اقسام عبارتند از :  1- «ایرسای ژرمنی» که به فرانسوی Iris  germanique و به اصطلاح محلی فرانسوی Flambe  و Flamme و Iris  a fleurs  barbues و به انگلیسی Bearded   iris گفته می شود. نام علمی آن Iris  germanica L. یا I.barbata    می باشد.     مشخصات  گیاهی است چند ساله ، دارای  ساقۀ زیر زمینی متورم ، حجیم ، گوشتی و بندبند که سطح خارجی آن خاکستری و مغزش سفید و طعمش تند است، تازۀ آن دارای بوی تهوع آوری است ولی وقتی که خشک شود بوی ضعیفی شبیه به بوی بنفشه از آن استشمام می شود. برگهای آن باریک دراز نوک تیز به رنگ سبز تیره و گلهای آن به رنگ کبود یامخلوطی از ارغوانی ، کبود و زرد با خطوط تیره است و در سطح فوقانی ریش دار گویند. میوۀ آن بیضی شکل دارای 3 زاویه یا حجره و در هر یک تعداد زیادی تخم وجود دارد. این زنبق در مناطق شمالی ایران در گرگان در موستانهای قزوین به طور خودرو می روید در لرستان و کرمان نیز دیده شده است .  2- « ایرسای فلورانسی» را به فرانسوی Irisde  florlence   و Flambo  blanche و به انگلیسی Orris و White  flag و Florentine  orris گویند. نام علمی آن Iris   florentina L. می باشد .    

مشخصات  این زنبق نیز چند ساله است و دارای ساقۀ زیر زمینی متورم و پرگره و خزنده است و خیلی وزین و سنگین می باشد. رنگ ساقۀ زیرزمینی تراشیده شده و تمیز، سفید زیبا و طعم آن تند و تلخ و بوی بنفشه تندی از آن استشمام میشود. نوع کوهی و وحشی این گونه زنبق را در کتب طب سنتی « آسمان جونی» یا « آسمان گونی » و ساقه زیرزمینی آن را « ایرسا» یا « بیخ بنفشه»      می نامند. به خود گیاه نیز ایرسا گفته می شود . بیخ بنفشه در صنعت عطرسازی مورد استعمال دارد و از نظر خواص طبی و درمانی بخصوص انواع وحشی آن قویتر از سایر گونه هاست. 

برگهای آن سبز مات به شکل تیغه هایی به عرض 3-2 سانتی متر، گلهای آن سفید یا کبود کم رنگ یعنی کبود آسمانی و معطر و به طور منفرد یا دوتایی یا سه و چهار تایی در قسمت انتهای ساقه ظاهر می شود. در سطح فوقانی گلبرگهای این زنبق نیز زواید ریش مانند شبیه مو دیده می شود لذا این زنبق نیز جزء دستۀ زنبقهای ریش دار Bearded irrs و ریزوم دار محسوب می شود.  این زنبقها بومی کشورهای اروپایی و بخصوص فلورانس ایتالیاست در ایران نیز در نواحی غرب کشور در رزاب قصر شیرین به طور خودرو دیده میشود.  3- ایرسای غلط یا زنبق زرد ، به فرانسوی Iris a fleurs  imberbes و Iris  faux- acore گویند. نام علمی آن Iris  pseudoacorus L.  می باشد.

این زنبق از زنبقهایی است که در سطح گلبرگهای آن تار و مو دیده می شود و اغلب در حاشیۀ جریانهای آب می روید ، دارای گلهای قشنگ زرد است . برگهای آن باریک و خیلی دراز و معمولاً برای تزیین آب نماها به طور پرورشی کاشته می شود . این زنبق دارای ساقۀ زیرزمینی نسبتاً ضخیم است که مصرف دارویی دارد و نیروی مسهلی آن نیز از سایر گونه ها بیشتر است . ایرسای غلط یا زنبق زرد در مناطق شمال ایران در قسمتهای خیلی مرطوب به طور خودرو می روید و گلهای آن در اردیبهشت ظاهر می شود.  4- ایرسای بدبو ، به فرانسوی Iris   a  gigot  , Iris  fetide گویند.

نام علمی آن Iris  foetidissima  L. می باشد . جزء زنبقهای بدون مو و ریشک است ولی دارای ساقۀ زیرزمینی است . گلهای آبی خاکستری و برگهای آن دارای دوام زیاد و تقریباً ناخزان است و در اثر مالش بوی سیر از آن استشمام می شود و میوۀ آن قرمز رنگ است .  تکثیر زنبقهای فوق که همه دارای ساقۀ زیرزمینی هستند ، بسادگی با کاشت قسمتی از ساقۀ زیرزمینی آنها در پاییر یا بهار انجام می شود. زنبقهای ارقام دیگری هستند که به جای ساقۀ زیرزمینی پیاز دارند نظیر Iris  persica یا زنبق ایرانی که واریته های متنوعی از آن در ایران می روید و اغلب دارای گلهای آبی  است و زنبق هندی به نام Iris   ensata  Thunb. که در هند در مناطق غربی هیمالیا در ارتفاعات 3000- 1500 متر از سطح دریا دیده می شود و در ایران تا به حال شناسایی نشده است .

این زنبق را به هندی « ایرسا» و « سوسن» نامند و شاید ریشۀ آن از هند به ایران وارد می شده و همان است که در کتب طب سنتی «سوسن» نیز نامبرده می شود.  زنبقهای پیاز دار را در خزانه می کارند و در موقع گل دادن به باغچه منتقل می کنند این کار معمولاً در پاییز انجام می گیرد.     مراقبتهای کاشت و برداشت ایرسا  زنبقها طالب آب و هوای معتدل هستند و انواع کوهی ، دشتی و پرورشی دارند. در اغلب مناطق نیمکرۀ شمالی دنیا می رویند و به سبب گلهای زیبایی که دارند اغلب پرورش داده می شوند. تکثیر زنبقهای با ساقه زیرزمینی از طریق کاشت قسمتی از ساقۀ زیرزمینی و حجیم آنها انجام می شود. به این ترتیب که در اوایل بهار ساقۀ زیر زمینی را تقسیم کرده و قسمتی از آن را به طور افقی می کارند، در موقع کاشت لزومی ندارد که زیاد عمیق کاشته شود و فقط کافی است که یک قشر نازک خاک روی آن را بگیرد. خاک باید خوب شخم خورده و کود حیوانی کافی داده شود و بهترین خاک برای زنبق خاکهای سبک وزهکش دار و آفتابگیر است .

به آبیاری سنگین احتیاج ندارد و فقط در مواقع خشکی لازم است که آبیاری شود . در مورد زنبقهای پیاز دارد باید پیاز آنها ابتدا در خزانه کاشته شود و پس از آن به محل اصلی منتقل گردد.  برداشت ساقۀ زیرزمینی زنبق برای مقاصد دارویی : آنها را پس از خاتمۀ گل دادن ، در مرداد ماه ، از خاک خارج کرده و کاملاً تمیز کرده و ریشکهای آنها را قطع می کنند و می تراشند و با استفاده از آفتاب یا در گرمخانه مخصوص خشک و آماده برای مصارف درمانی می کنند. ساقۀ زیر زمینی خشک زنبق به صورت قطعاتی به طول 15-5 سانتی متر وعرض به طور متوسط 4-3 سانتی متر با نام ایرسا یا ایریسا در بازار عرضه می شود . این قطعات سطح ناصاف و با گره دارد ، رنگ تراشیده شده و تمیز آن سفید و دارای بوی بنفشه و طعم نشاسته ای کمی تند است .    

ترکیب شیمیایی  برگهای گونۀ I.germanica  دارای مقدار زیادی ویتامین C است ( در حدود 600 میلی گرم در هر 1000 گرم برگ تازه ) و برای رفع عوارض بیماریهای ناشی از کمی ویتامین C موثر است .  در برگهای این گونه مواد بتا – کاروتن و کمی نیز آلفا – کاروتن یافت میشود [S.G.I.M.P] در ساقه زیرزمینی اسانسی با بوی بنفشه وجود دارد.  در گزارش دیگری آمده است که در ساقۀ زیرزمینی زنبق یعنی در ایرسا مقداری تانن ، و نشاسته و گلوکوزیدی به نام ایریدین یافت می شود و بعلاوه در حدود 2/0- 1/0 درصد اسانس روغنی فرّار دارد که اسانس آن شامل میریستیک اسید و اولئیک اسید و اترهای متیلیک و همچنین یک مادۀ معطر با بوی بنفشه به نام ایرون می باشد . چون ساقۀ زیرزمینی تازۀ بنفشه معمولاً دارای بو و طعم نامطبوعی است لذات برای اسانس گیری از ساقه های زیرزمینی خشک که بیش از یک سال از جمع آوری آنها گذشته باشد و بوی بنفشۀ دلپذیری می دهد، استفاده می شود... 

طبق نظر حکمای طب سنتی ایرسا یا ساقۀ زیرزمینی زنبق از نظر طبیعت نسبتاً گرم و از نظر تری و خشکی متعادل و انواع بّری و صحرایی آن گرم و خشک است در هند : از قسمت زیرزمینی زنبق گونه I.ensata به عنوان داروی تصفیه کنندۀ خون و ناراحتی های آمیزشی استفاده می شود. در ترکیب اغلب داروهای این بیماری ها وجود دارد. بعلاوه این ایرسا برای ناراحتی های کبد و بیماری استسقا خیلی مفید است و ساقۀ زیرزمینی گونۀ I.germanica به عنوان مدّر، مسهل و در موارد بیماری های مثانه تجویز می شود. عصارۀ برگهای این گونه برای معالجه و رو به راه کردن پاهای یخ زده استعمال می شود. از ساقۀ زیرزمینی این گونه در بیماریهای برونشیت و استسقا و ناراحتی های کبد نیز استفاده می شود. 

ایرسای حاصله از گونه I.ensata در کره ، تبت ، چین ، ژاپن و هند به عنوان دارو مصرف می شود میوه های آن را به عنوان قابض [ روا]، مدّر ، بند آورندۀ خون، رفع کنندۀ ناراحتی های پس از زایمان ، نزله ، رفع کننده تب و در موارد رماتیسم تجویز می کنند [ استوارت]. بعلاوه از آن در موارد کولیک ، لارنژیت  [ ایشی دویا] ، قطع خونریزی از بینی [ کاریونه و کیمورا] . و ترشحات مفرط و زاید بر معمول مخاطی سفید یا زرد عنق رحم [ چونگ] مصرف می کنند. از غدۀ زیرزمینی آن به عنوان تب بر [ پروت و هریر] استفاده می شود. گلهای آن برای معالجۀ آبسه ها [ ایشی دویا] تجویز می شود. استوارت معتقد است که برگها، گلها و غدۀ زیرزمینی آن دارای خواص مشابه میوۀ آن هستند و بعلاوه به عنوان کرم کش نیز تجویز می شوند.

در هندو چین ساقۀ زیرزمینی گونه ایرسای فلورانسی را به عنوان قاعده آور و محرک تجویز می کنند. [ فوکود و پروت و هریر].  از نظر حکمای طب سنتی ایران و سایر مناطق دنیا ، بیخ تازۀ زنبق به مقدار کم ، اثر مدّر و خلط آور دارد ولی مقدار زیاد آن مسهل قوی و قی آور است و موجب ایجاد دل پیچه و دفع مقدار زیادی مدفوع می شود. ازخوردن مقدار متناسب آن نتایج مثبتی در بهبود بیماریهای ریه ، آسم ، سیاه سرفه ، گریپ ، درد طحال، کبد ، رحم و بواسیر گرفته می شود و قاعده آور است .  در این موارد ممکن است ازجوشاندۀ 60 – 15 گرم بیخ تازۀ زنبق در 1000 گرم آب استفاده شود. جوشاندۀ 90-60 گرم بیخ تازۀ آن در 1000 گرم آب مسهل و قی آور است .

اگر 60-15 گرم عصاره ایرسای تازه یعنی شیرۀ ساقۀ زیرزمینی تازۀ زنبق به طور ساده یا مخلوط با عسل ، با آب رازیانه ، یا شربت بنفشه، یا دم کردۀخطمی و یا با سوپ جو خورده شود ، اثر شدید مسهلی آن جبران شده و مسهل خوبی می شود . گرد خشک بیخ زنبق عطسه آور است و ترشح بزاق را زیاد می کند.  اگر حدود 30 گرم روغن بیخ زنبق را به صورت عادی یا دم کرده بخورند، مسهل مناسبی است و برای بیماری های رحم و اخراج جنین و رفع دل پیچه و دردهای عصبی مفید است . مضضمه کردن آن مخلوط با سرکه برای تسکین درد دندان مفید است و اگر به صورت قطره در گوش چکانیده شود برای تسکین درد گوش نافع است . خوردن دم کردۀ 60 -40 گرم بیخ تازۀ آن در 1000 گرم آب جوش برای رفع خواب رفتن عضلات ، رعشه ، فلج ، آسم ، سستی بدن، سختی تنفس ، تنگی نفس و برای ازدیاد حافظه و رفع درد ناحیۀ گلو مفید است .

اگر با آب عسل مخلوط خورده شود برای استسقا، پاک کردن مثانه از رطوبتهای لزج، تسکین عطش، تسکین درد سیاتیک و جلوگیری از ترشح غیرارادی و بی موقع اسپرم نافع است .اگر بیخ زنبق جویده شود برای رفع بدبویی ناشی از خوردن چیزهای بدبو موثر است . ضماد برگ آن برای سوختگی اعضا در اثر آب داغ و در موارد گزیدن جانوران خزندۀ گزنده مفید است . گرد بیخ زنبق به صورت گردپاشی برای رفع گوشت زاید در پلکهای چشم نافع است . اگر گرد بیخ زنبق با سرکه مخلوط و در ظرف مسی دم شود برای بهبود زخمها و جراحتهای مزمن و رویاندن گوشت و زخمهای کنار استخوان چه از طریق خوردن و یا مالیدن موثر است. تنقیۀ دم کردۀ آن برای سیاتیک و رفع بدبویی بواسیر و رفع گوشتهای زیادی نواسیر مفید است .

شیاف تهیه شده از بیخ زنبق و عسل در مهبل زن برای اخراج جنین و غرغره دم کردۀ آن با آب عسل برای رفع خشونت قصبته الریه و چکانیدن قطرۀ آن  دربینی برای رفع بدبویی حفره های بینی مفید است . اگر آن را در روغن زیتون بجوشانند و درگوش بچکانند سنگینی گوش را کاهش می دهد تخم زنبق خواب آور است .  روش تهیه روغن بیخ زنبق : ساقۀ زیرزمینی آسمان گونی را گرفته وکوبیده تا جوکوب شود   در 8 برابر وزن آن آب زلال 24 ساعت بخیسانند،سپس آن را بجوشانند تا به  وزن کل برسد. بعد آن را مالیده و صاف نموده با 7 برابر وزن آن روغن زیتون بجوشانند تا آب آن کاملاً تبخیر شود و روغن بماند آن را خنک کرده در ظرف چینی یا شیشه ای نگهدارند.  مالیدن روغن ایرسا برای رفع سردرد و بی خوابی که دراثر رطوبت باشد و خوردن آن برای رفع تشنج و یا پریدن غیرارادی و خواب رفتن بعضی از اعضای بدن مفید است .

ضمناً خواب آور می باشد واگر چند قطره آن در بینی ریخته شود نیز برای رفع بی خوابی در اشخاص کهن سال مفید است . خوردن 30 گرم آن مسهل قوی است و اگر با آب عسل مخلوط و غرغره شود برای رفع خشونت قصبته الریه مفید است .  روش تهیه گرد ایرسا: مقداری بیخ زنبق را گرفته نیم کوب کرده در گرمخانه ای با حرارت تقریباً 40 درجه سانتی گراد کاملاً خشک کنید. سپس آن را نرم کوبیده و از الک ریز (12) ردّ کنند. این گرد خلط آور است و برای خروج خلاط سینه مفید است . مادۀ شیمیایی ایریدین که از عصارۀ بیخ زنبقها و یا از گلایول آبی گرفته می شود از عوامل مسهل و مدّر است و مقدار مصرف آن در حدود 25 سانتی گرم می باشد و اگر یک گرم ایریدین را با مقدار کافی عصارۀ بیخ زنبق مخلوط کرده و ده حب بسازند از 3-2 حب آن مسهل خوبی می باشد.