انبه

محصولات باغبانی گرمسیری در شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب رشد و کرده و حداکثر تولید را خواهند داشت.

مناطق جنوبی کشورمان با وجود اینکه شرایط ایده آل (گرما و رطوبت مناسب) را ندارد بعضی از محصولات گرمسیری انبه به خوبی رشد کرده و عملکرد بسیار بالایی دارد که در اقتصاد نقش مهمی ار ایفا می کند.

بررسی ها نشان می دهد که تولید این گونه محصولات اقتصادی بوده و صادرات آنها نیز امکان پذیر
می باشد.

تاکنون توجه چندانی به میوه های گرمسیری معطوف نشده و حداقل تا ابتدای دهه اخیر عملا در
برنامه ریزی ها مدنظر قرار نگرفته است به طوری که وضعیت نامناسب باغات گرمسیری از جمله انبه خود مبین این ادعا است.

با اقدامات اخیر سازمان تحقیقات, آموزش و ترویج کشاورزی و همچنین معاونت باغبانی وزارت کشاورزی به منظور افزایش تولید این محصولات امید است شاهد شکوفایی این محصولات ارزشمند در کشور باشیم. تلاش در جهت شناساندن میوه های گرمسیری در سطح مملکت و ایجاد بازار داخلی کمک موثری در فراهم آوردن امکانات صادرات این محصولات فراهم خواهد نمود.

نشریه حاضر به منظور آشنایی علاقه مندان به محصولات گرمسیری و دانش پژوهان جوانه ترجمه و تدوین شده است. انتظار بر این است که این حرکت اندک مورد استفاده و توجه دست اندرکاران و
تولید کنندگان محصول انبه قرار گیرد و با رعایت اصول علمی پرورش آن، سطح زیر کشت این محصول افزایش یافته و شاهد بهبود تولید آن در کشور باشیم.

وضعیت کشت انبه در ایران

براساس شواهد موجود، سابقه کشت انبه در ایران به 300 تا 400 سال قبل می رسد. انواعی که امروزه در کشور کشت می شوند ارقامی هستند که از کشورهای پاکستان و هندوستان وارد شده اند و به اسامی مختلف در مناطق نام گذاری شده اند. مناطق جنوب و جنوب شرقی شامل استان های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و منطقه جیرفت، به عنوان مناطق مستعد برای تولید این محصول شناسایی شده اند.

استان هرمزگان با بیشترین سطح زیر کشت معال 1450 هکتار (867 هکتار بارور و 583 هکتار نهال) و تولید متوسط 90 تن در هکتار مقام اول و استان سیستان و بلوچستان با سطح زیر کشت معادل 360 هکتار (280 هکتار بارور و 80 هکتار نهال) و تولید متوسط 17 تن در هکتار مقام دوم و جیرفت نیز با داشتن حدود 30 هکتار در رده بعدی قرار دارد. مطمئناً با شناخت بیشتر مردم از خواص و ویتامین های این میوه با ارزش، تقاضای خرید آن افزایش خواهد یافت و بااین حرکت بازار فروش آن در داخل کشور رونق خواهدگرفت و صادرات آن نیز می تواند به توسعه کشت این محصول کمک فراوان نماید.

جغرافیای مناطق گرمسیری کشور ما توانایی زیادی برای کشت و تولید انبه دارد و انشاء الله باافزایش تقاضای داخلی و خارجی، امید آن می رود که باغداران علاقه بیشتری به کشت آن پیدا می کنند و افزایش تولید آن می تواند به طور چشمگیری بر روی وضعیت اقتصادی مردم جنوب کشورمان تاثیر مطلوبی بگذارد.

تاریخچه

امروزه انبه یکی از 3 یا 4 میوه مطلوب مناطق حاره به شماره می رود. منشا آن را شمال شرقی هند، شمال برمه و احتمالا سیلان دانسته اند. در قرن شانزدهم توسط پرتقالی ها به دنیای غرب (قاره آمریکا) برده شد و امروزه در مناطق بسیار گسترده ای از هند، اندونزی، فلوریدا، هاوایی، مکزیک، آفریقای جنوبی، مصر، فلسطین اشغالی، برزیل، کوبا، فیلیپین و پاکستان و بسیاری مناطق دیگر کشت می شود. همانگونه که در شکل عریضی در اطراف خط استوا گسترش یافته است . باتوجه به این که نواحی جنوب شرقی کشور ما در این

محدوده قرار گرفته اسیت و کشت و پرورش انبه در آن ناحیه رونق دارد، این مجموعه جهت معرفی بیشتر این میوه تهیه شده است. به دلیل تشابه اقلیمی این منطقه با کشور پاکستان، ارایه گردیده است. در قسمت آخر نیز ویژگی های مهمترین ارقام موجود در کشور که اشتراک زیادی با ارقام موردکشت در پاکستان دارد، آمده است.

گیاه شناسی

انبه mangifera indica مهمترین عضو خانواده Anacardiacea است. مشخصه عمده بیشتر
گونه های این خانوداده، داشتن کانال های رزینی و نیز در پاره ای از آنها، شیره سمی و اشک آور (حساسیت زا) وجود دارد که گاه عوارض شدید پوستی در انسان ایجاد می کند.

متوسط ارتفاع درختان انبه بین 10 تا 30 متر بوده است و تا بیش از صد سال عمر می کنند. البته عمر درختان پیوندی کمتر از انواع بذری است. تنه اصلی کمابیش مستقیم و استوانه ای به قطر 75 تا 100 سانتی متر است. پوست آن به رنگ خاکستری قهوه ای با شیارهای سطحی طولی و یا مشبک حاوی قطرات رزین است. تاج درخت (فرم شاخه ها) متراکم و کروی شکل (یا تخم مرغی) است. شاخه ها قوی و ضخیم و اغلب دارای میان گره های یک در میان کوتاه و بلند (که مربوط به اوایل و اواخر هر دوره رشد است)
می باشد.

شاخه ها مدور و صاف بوده و در جوانی به رنگ سبز مایل به زرد و تیره می باشند. برگ ها به طور متناوب تاحدی روی شاخه ها قرار می گیرند. سطح بالایی برگ ها سبز تیره و سطح زیرین آنها سبز مایل به زرد ا ست و طول آنها 40 ـ 10 سانتی متر و عرض آنها بین 10 ـ 2 سانتی متر است.

گل های کاملا کوچک و به طول 8 ـ 6 میلی متر می باشد وروی گل آذینی به طول 60 ـ 16 سانتی متر قرار می گیرد . ممکن است 500 تا 10000 گل روی یک گل آذین وجود داشته باشد اما درصد بسیار کمی از آنها به مرحله میوه شدن می رسند. به طور معمول دو میوه بر روی هر گل آذین، محصول خوبی به شمار می رود. گرده افشانی در انبه توسط حشرات و باد صورت می گیرد بنابراین انبه گیاهی دگرگشن است و که هم گل های کا.مل و هم تک جنسی (نر) تولید می کند. البته تعداد گل های نر به مراتب بیشتر از گل های کامل است. این موضوع و شیوه گرده افشانی و شرایط محیط و زمان گرده افشانی از
مهم ترین عوامل محدود کننده های تلقیح گل ها و در نتیجه باردهی درخت می باشند.

(تصاویری از انواع گل آذین )

فرآورده ها و میوه انبه

از میوه انبه فرآورده های مختلفی از جمله مربا، کمپوت، عصاره و ا نواع مختلف چاشنی ها تهیه می شود. همچنین از میوه های نارس و کوچک هم در تهیه ترشی استفاده می شود. در مناطقی مانند هندوستان، مغز هسته انبه به صورت پودر درآمده و برای مصارف خوراکی استفاده می شود. اما به نظر می رسد که
مطلوب ترین نوع مصرف آن، تازه خوری است.

انبه منبع غنی از ویتامین های A و C بوده و حدود 1% نیز پروتئین دارد. برای انبه مصارف متعدد پزشکی نیز معرفی شده است.

ارقام مختلف انبه

ارقام، نژادها و انواع گوناگونی از این درخت در نواحی گرمسیری یافت شده اند که Popenoe در 1920 آنها را کم و بیش به دو گروه مشخص طبقه بنذی کرده است. با توجه به این که تاکنون یک طبقه بندی اساسی در این زمینه صورت نگرفته است. به تدریج با شناخت یک گونه جدید طبقه بندی تغییر می کند.

به هر حال منشا گروه اول هند و گروه دوم هندوچین، اندونزی و فیلیپین ایست.

با وجود موارد استثنایی در هر دو گروه، به طور کلی به دلیل هیبریداسیون فراوان، بذرهای گونه های هندی، تک جنینی و آنهایی که از گروه هندوچین هستند، چند چنینی شده ا ند. نژادهای زیادی که
ویژگی های خود را از طریق چند جنینی حفظ کرده اند در دو گروه شناخته شده اند و به خصوص آنهایی که در گروه هندی هستند، دارای میوه های با کیفیت پایین تر می باشند.

در ارقام مختلف انبه و گونه های موجود فعلی، تفاوت های بسیاری در ویژگی های میوه از بهترین انواع Carabao, Gedong, Mulgoba تا انواع متوسط (کیفی) مانند Turpentineurpentine و Itamaraca هم چنین در ویژگی های گل دهی و عادات میوه دهی دیده می شود.

جدول صفات شاخص گروه های هندی و هندوچین

در کشورهای آمریکای جنوبی برای کشت انبه از ارقام مهم و مشهور ذیل استفاده می شود.

1. رقم (نگو) Ngowe: دارای میوه های کشیده با رنگ زرد و کیفیت خوب که از ارقام مشهور صادراتی است.

2. رقم «بوریبو» Boribo: دارای میوه های بزرگ و کشیده به رنگ نارنجی با کیفیت خوب و مناسب برای کنسرو شدن و از ارقام پرمحصول می باشد.

3. رقم «بتاوی» Batawi:‌ دارای میوه های خیلی بزرگ و گرد به رنگ سبز زیتونی و با کیفیت خوب
می باشد.

4. رقم «اپل» Apple:‌ دارای میوه های گرد و به رنگ نارنجی زرد تا قرمز متغیر بوده و از ارقام خوب صادراتی است.

5. رقم «دودو» Dodo:‌از ارقام پرمحصول ولی میوه ها تا حدودی فیبری هستند.

ضمنا از ارقام Harries، Sabre و Peach برای کشت در شرایط آب و هوایی خنک تر و در ارتفاعات 1800 متری استفاده می نمایند که رشد و نمو مناسبی دارند.

انتخاب و اصلاح نژاد

حتی در هند و هندوچین که میلیون ها درخت ونهال انبه وجود دارد، اصلاح نژاد و انتخاب این درخت درمراحل ابتدایی است. مانند بسیاری از گونه های مرکبات، گونه Mangifera indica، ویژگی های چند جنینی (یا جنین nucellar) را نشان می دهد که در آنها جنین (غیرلقاحی)، توسط بافت خودش (که به دور جنین Zygotic در بذر نمو یافته وجود دارد). تشکیل می شود. برخلاف مرکبات که در آنها
نهال های با منشا نوسلی nucellar می تواند توسط کاربرد Poncirus trifoliate به عنوان والد نر مشخص می شود نهال های با منشا تخم باروز ناشی از لقاح، به وضوح صفت غالب Trifolial
(به برچه ای) را نشان می دهند. نهال های انبه باید رشد کنند تا اندازه میوه نشان دهد که جنین بارور شده در هر تخم از بین رفته است یا نه؟ در همین راستا، درصد چند جنینی، براساس واریته یا نژاد و همچنین شرایط محیطی در طول دوره گلدهی یا ریشه میوه، متفاوت است. بعضی گونه ها مانند Haden, Mulgoba, Aphoues به ندرت بذرهای چند جنینی دارند. بعضی گونه ها مانند Turpentine تقریباً 100% نهال های نوسلی دارند و بعضی مثل Sigan , Manila در حد وسط آن دو، درصدهای متفاوتی دارند که وابسته به شرایط محیط است.

عادت های گل دهی و میوه دهی انبه در تضاد با اصلاح نژاد و انتخاب گسترده آن است.تنوع زیادی در تعداد گل آذین (خوشه)، تعداد گل در هر گل آذین و نسبت گل های کامل به گل های نر (بدون مادگی) حتی درون یک رقم یکسان و یا یک درخت در فصول مختلف مشاهده می شود.

تعداد خوشه ها (گل آذین) بین 300 ـ 200 تا 3000 ـ 2000 در هر درخت و تعداد گل در هر خوشه بین 500 تا 10000 متغیر است. نسبت گل های کامل به گل های نر می تواند از 1:4 تا 1:1 وحتی 1:2 باشد و بیشتر ارقام خوب، نسبت اولی را نشان می دهند. شکوفایی گل آذین از پایین به بالا و از مرکز به سمت محیط است و گل های کامل تمایل دارند در هر بخشی از دوره رشد، نمو نمایند. گل ها توسط حشرات گرده افشانی می شوند و لذا گرده افشانی یا تلقیح برای تشکیل میوه ضروری است.

با وجود حضور صدها هزار تا میلیون ها شکوفه در روی یک درخت بالغ، باغدار باید خوش شانس باشد اگر به صورت متوسیط از هر ده خوشه یکی تبدیل به میوه شود. بدلیل درصد بسیار پایین میوه های تشکیل شده و بالغ شده (به عنوان مثال Young در 1942 پس از 12000 گرده ا فشانی دستی در یک باغ گونه Haden در فلوریدا، چهل میوه به دست آورد) که از توسعه هر نوع برنامه اصلاح نژاد انبه جلوگیری می کند، اقدام های فصلی برای بهبود ارقام تقریبا منحصر به انتخاب تصادفی نهال ها با تکه بر کیفیت میوه و نظم میوه دهی می باشد. بدلیل وجود سال آوری در ارقام مشخص باغداران با مشکلات اقتصادی روبرو هستند. برای تعدیل سال آوری از روش هایی چون کشت متداخل ارقام برای بهبود گرده افشانی، واردکردن زنبور و دیگر حشرات به داخل باغ در طی دوره شکوفه دهی، Smudging (که در بعضی کشورها بر میوه دهی خارج از فصل مؤثر بوده است). gridling و کندن انتخابی میوه های جوان (وقتی که مجموعه سنگینی است)، استفاده می شود. هورمون پاشی پس از شکوفه دهی (مثل 2,4-D یا a ـ نفتالین استیک اسید) و یا کاربرد ریزمغذی ها نیز ممکن است مفید باشد.

کشت و تکثیر

بذرهای انبه به دو صورت چند جنینی وتک جنینی مشاهده می شوند. بذور چند جنینی پس از کاشت، تولید چند نهال می نمایند که به جز یکی بقیه به لحاظ صفات، کاملا شبیه پایه مادری هستند. اما از آنجایی که نهال حاصل از بذور تک جنینی به لحاظ صفات، شبیه پایه مادری نیستند، استفاده از تکثیر غیرجنینی ضروری است. برای کاشت بذر، آنها را در خزانه در ردیف هایی به فاصله 30 سانتی متر و با فاصله 15 سانتی متری از هم در عمق 60 سانتی متری به نحوی می کارند که نوک جوانه هسته رو به بالا باشند. برای خزانه از خاک های رسی متوسط یا سیلت به همراه کودهای آلی استفاده می شود. استفاده از کودهای ازتی به صورت سولفات آمونیوم در خزانه توصیه شده است.

معمولا بذرهای انبه قوه نامه خود از ظرف مدت چهار هفته از

دست می دهند و بذور پس از کاشت در خزانه پس از سه هفته جوانه می زنند. حدود شش هفته تا دو ماه پس از سبز شدن، نهالهای انتخابی را به گلدانی منتقل می کنند که حاوی خاک، کمپوست، شن و کود سبز است. البته به جای گلدان را کیسه های پلاستیکی نیز می توان استفاده نمود.

تصئیری از ضد عفونی بذور انبه بر علیه قارچها

خزانه تولید نهال انبه در فضای باز (ایستگاه تیس چابهار)

خزانه تولید نهال در زیر سیت گلخانه (باهوکلات چابهار)

معمولا از این نهال به عنوان پایه پیوند استفاده می شود.

انواع پیوند در انبه

انواع مختلفی از پیوند در انبه استفاده می شود که مهمترین آنها پیوند به نکات مختلفی توجه می شود. به عنوان مثال گاهی از پایه هایی که به زهکش، کمتر حساسند و یا به سرمازدگی (انبه جنگلی) و شوری خاک، مقاوم ترند،‌استفاده می شود. بذور باید قبل از کاشت ضدعفونی شده و سپس در بستر بذر قرار گیرند.

اقلیم

آب و هوا اثر زیادی بر انبه دارد. بهترین اقلیم برای کشت و رشد انبه، شرایطی است که یک فصل خشک مشخص در زمان شکوفه دهی و رسیدن میوه داشته و دارای باران سالیانه بین 1250 تا 1800 میلی متر داشته باشد. در صورت کمبود باران، آبیاری ضروری است.

تحمل این درخت به سرما کم است و به طوری کلی، متوسط دمای کمتر از 15 درجه مانع رشد و نمو آن بوده و سرمای زیر صفر را بیشتر از چند ساعت تحمل نمی کند.

انبه به اختلاف زیاد دما شب و روز نیز حساس است و لذا در مناطق گرمسیری، رشد و نمو مناسب آن به ارتفاع زیر 600 متر و در مناطق نیمه گرمسیری به نواحی مسطح دریا محدود است.

شکل 1 کمربند نسبتاً وسیعی در مناطق گرمسیری که در حال حاضر انبه در آن پراکنده است را نشان
می دهد. تعیین حدود این مناطق به حداقل و متوسط دما در زمستان صورت گرفته است. چنانچه ملاحظه می شود، ناحیه نسبتا وسیعی از جنوب شرقی ایران (شامل هرمزگان، کهنوج و جنوب بلوچستان) در این محدوده قرار گرفته است.

خاک

انبه در انواع گوناگونی از خاک هایی که زهکشی مناسبی داشته باشند، رشد می کنند. این درخت به فضا زیادی برای رشد و گسترش ریشه نیاز دارد، و لذا خاک های کم عمق برای آن مناسب نیستند.

به لحاظ نوع خاک، خاک های شنی لومی و نیمه سنگین مناسب تر بوده و خاک های سنگین، شنی سبک و دارای املاح نمکی و یا حالت ماندابی، نامناسب می باشند.

زهکشی به خصوص در اوایل دوره رشد ضروری است و به طور کلی سطح آب زیرزمینی نبایستی از عمق 8/1 تا 5/2 متر بالاتر باشد.

مناسب ترین PH خاک برای کشت انبه بین 5/5 تا 7 می باشد.

کاشت درخت انبه

انتقال نهال باید در شروع فصل بارندگی انجام گیرد. درختان پیوندی را در سطح 12*12 متر و درختان غیرپیوندی را باید در سطح 14*14 متر کشت نمود.عمق چاله ها 1 متر و طول و عرض چاله هم 1 متر باشد. خاک سطح الارض و تحت الارض را از هم جدا کرده و سپس خاک سطح الارض را با یک حلب 20 لیتری که حیوانی یا کمپوست مخلوط نمود و چاله را از این مخلوط پر کرد. خاک اطراف گیاه را با پا سفت می کنند و از خاک تحت الارض برای حلقه دور درخت استفاده می کنیم.

کوددهی

برای رشد نمو مناسب گیاه باید هر سال از کودهای شیمیایی استفاده نمود. میزان مصرف کودشیمیایی در سال اول بعد از کاشت گیاه بوده و در سال های بعد همزمان با شروع فصل بارندگی خواهد بود. هم چنین مصرف کودهای ازتی قبل از شکوفه دهی درخت در تثبیت میوه موثر است.

معمولا میزان مصرف کودشیمیایی نیترات آمونیم همراه با کلسیم به شرح ذیل می باشد.

سال اول 50 گرم

سال دوم 100 گرم

سال سوم 150 گرم

سال چهارم 200 گرم

اگر کمبود پتاس در خاک وجود داشته باشد می توان از کودشیمیایی مرکب با ترکیب 18 ـ 15 ـ 12 به جای کود فوق استفاده نمود. در این صورت 100 گرم برای هر درخت در سال اول و 150 گرم در سال دوم و 200 گرم در سال سوم توصیه می شود. در سال های بعد با توجه به وضعیت پتاس خاک باید میزان موردنیاز افزایش یابد.

کاربرد محلول های حاوی ریزمغذی شامل مس، روی، منگنز، و بر نیز مفید است این کار بهتر است که در سال های اول کاشت سه بار در سال و در مورد بر یک بار در سال و در سال های بعد حداقل یک بار در سال صورت بگیرد. بهترین زمان برای مصرف کود حیوانی ا وایل آذر و دی ماه و مصرف کودهای ازته و فسفره در اواسط بهمن ماه موثرتر است.

مؤسسه تحقیقات خرما و میوه های گرمسیری میزان مصرف کودهای NPK را برای درختان بارور
(680 ـ 185ـ‌730) گرم در سال را توصیه نموده است.

آبیاری

آبیاری درختان انبه بستگی مستقیم به شرایط آب و هوایی و میزان بارندگی دارد. چنانکه در مقدمه ذکر شد، در مناطقی که بارندگی کافی است، نیاز به آبیاری درختان مسن بسیار کم است.

به طور کلی برای دوره های اولیه دو تا سه ماه پس از کشت، آبیاری سه بار در هفته صورت می گیرد. در دوره های بعد آبیاری در تابستان یک بار در هفته و در زمستان هر دو هفته یک بار انجام می شود. درختان مثمر دو تا سه بار در ماه آبیاری می شوند. در دوره 2 تا 5/2 ماهه قبل از گلدهی از آبیاری اجتناب
می شود. این کار رشد سبزینه ای را دچار وقفه کرده و در نتیجه باعث گلدهی بهتر می شود بنابراین در زمان گلدهی نیز باید از آبیاری اجتناب کرد و در صورت لزوم یک آبیاری سبک پس از دوره مذکور و قبل از شکوفایی گل ها انجام می گیرد. پس از تثبیت میوه ها، آبیاری بایستی به طور مستمر انجام شود.

هرس