کتیرا تراوههای صمغی سخت شده بوسیله هوا که به طور طبیعی یا بوسیله ایجاد شکاف از تنه و شاخههای گیاه Astragalus gossypinus fisch و برخی گونههای جنس Astragalus از خانوادۀ نخود Leguminosae بدست میآید.
نامهای گیاه:
لاتین: Astragalus gossypinus fisch
فارسی: گون سفید، گون پنبهای
عربی: کثیراء، قتاد، کثیراء بیضاء، مغلب العقاب
انگلیسی: Locoweed, Milk-Vetch, Astragal, Crow-Toe, Feal broom, Gum-Tragacanth plant
آلمانی: Astragel, Tragant
فرانسه: Astragale, Tragacanthe
جنس گون Astragalus حدود 800 گونه علفی یکساله و چند ساله دارد که اغلب گونههای آن انحصاری ایران است.
ریخت شناسی: گیاه Astragalus gossypinus fisch گیاهی است بوتهای، کوتاه و بالشتکی به ارتفاع 15ـ10 سانتیمتر. محور میانی برگهای مرکب در انتها نوکتیز به طول 5/3ـ5/1 سانتیمتر و راست، برگچهها کشیده تا تخم مرغی پهن دارای پوشش متراکم از کرکهای سفید ظریف و کوتاه، در انتها خاردار گوشوارکها سه گوش، تخم مرغی و پوشیده از کرکهای زبر کوتاه و متراکم، گلها بدون دمگل، گل آذین کروی، برگکهای سرنیزهای تا کشیده، در نیمه فوقانی پوشیده از موهای کوتاه و ظریف، برگکچهها وجود ندارد. کاسه گل پوشیده از موهای سفید، ظریف و متراکم، لبهای کاسه تا قاعده منقسم گردیده و در رأس برگشت یافتهاند و گلها (گلبرگها) صورتی رنگند.
فرآوردۀ داروئی: کتیرا به شکل نوارهای نازک پهن به طول mm10×30 و ضخامت تا mm1 میباشد. بر روی این نوارها کم و بیش خمیده شیارهای ظریف و برآمدگیهای متقاطع و متحدالمرکز وجود دارد. کتیرا به رنگ سفید تا سفید مایل به زرد کمرنگ بدون بو، بدون طعم، در حرارت 50 درجه به راحتی به پودر تبدیل میشود و با افزودن آب به شکل ژل موسیلاژی در میآید .
زمان جمعآوری: کتیرا در نیمه دوم تابستان از گیاه 2 ساله بهرهبرداری میشود. خاک اطراف یقه گیاه را تا عمق cm5 خالی میکنند و در قسمت بدون حفاظ توسط یک چاقوی تیز، شکاف طولی ایجاد کرده سپس بوسیلۀ یک قطعه چوب شبیه گوه با فشار شکاف باز میکنند تا صمغ به راحتی تراوش شود به دو صورت عمده در بازار عرضه میگردد. یک نوع کتیرای زرد است که مانند تارها و یا نوارهای پیچیده و دودیشکل است و دیگری کتیرای سفید است که به شکل پارچه عریضی میباشد و اطراف یا وسط آنها برآمده است.
دامنۀ انتشار: گونههای کتیرا در اکثر نقاط ایران بویژه از ناحیه مرکزی به طرف غرب کشور پراکنده است، علاوه بر ایران در سوریه، عراق و ناحیۀ آناتولی گسترش دارد.
مواد متشکله: کتیرا از دو پلیساکارید با سورین (Bassorin) و تراگاکانتین (Tragacanthin) تشکیل شده است. با سورین در آب متورم شده و به فرم محلول ویسکوز درمیآید. تراگاکانتین یک ترکیب محلول در آب است. وزن مولکولی کتیرا بالغ بر هشتصد هزار است.
موارد استعمال: کتیرا اثر درمانی معینی در پزشکی ندارد. در داروسازی به مصارف تهیه موسیلاژ و گرد کتیرا و همچنین تهیه قرصهای مختلف میرسد. بعلاوه چون داروئی است امولسیون دهنده جهت معلق نگهداشتن گردهای داروئی غیرمحلول در آب به کار میرود. کتیرا ممکن است به فرآوردههای داروئی کم کننده وزن بدن و یا به عنوان ملینهای افزاینده حجم به فرآوردههای داروئی ضد یبوست اضافه شود. همچنین به عنوان نرمکننده و تسکین دهنده در فرآوردههای آرایشی ـ بهداشتی و به عنوان سوسپانسیونکننده و امولسیون کننده و به هم چسباننده در صنایع داروئی مورد مصرف قرار میگیرد. مصارف صنعتی کتیرا خیلی زیاد است.
موارد استعمال در پزشکی گذشته: در طب گذشته کتیرا جهت مداوای سرفه، برطرف کردن گرفتگی و خشونت صدا توصیه شده است. افزون بر آن مالیدن آن بر روی مو مانع شقه شدن آن میدانستند. کتیرا کمی ملین و مسهل نیز هست.