گیاه‌شناسی قهوه

درخت قهوه، درختی همیشه سبز به نام Coffea است. گیاه کافِا (Coffea) از گونه گیاهان گلدار از خانواده روناسیان(Rubiaceae) است که در نواحی گرمسیری رشد می‌کند. بلندی آن بین ۳ تا ۱۰ متر است و ۳ تا ۵ سال پس از کاشته شدن محصول می‌دهد. شکوفه‌های سفید رنگ و خوشبوی قهوه بسیار به گل یاس شباهت دارند. میوه‌های قهوه تخم‌مرغی‌ شکل‌اند و به صورت خوشه‌ آویزان می‌شوند. هر درخت قهوه حدود ۲۰۰۰ میوه می‌دهد. بین ۶ تا ۹ ماه زمان لازم است تا میوه قهوه از رنگ سبز به زرد و بعد قرمز یا بنفش بدل شود و کاملاً برسد. برگ‌های درخت قهوه به رنگ سبز تیره و براق هستند و ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر طول و 6 سانتیمتر پهنا دارند.

گیاه قهوه معمولا سه تا چهار سال پس از کاشته شدن شروع به تولید گل می‌نماید و از این گلها، میوه‌ی گیاه قهوه نمایان می‌شود که معمولا به عنوان گیلاس‌های قهوه (Coffee Berries) شناخته می‌شوند ، اولین برداشت مفید از این گیاه، پنج سال پس از کشت امکان پذیر می‌باشد.  

این گیلاس‌ها در حدود هشت ماه بعد از ظاهر شدن گل داده و با تغییر رنگ از سبز به قرمز رسیده می‌شوند و این زمانی است که محصول باید برداشت شود. میوه قهوه معمولا حاوی دو عدد دانه قهوه است که از یک طرف محدب و از طرف دیگر صاف می‌باشند و در امتداد طولی دانه یک شیار دیده می‌شود.هر یک از دانه‌ها از یک پوست نازک و سفید پوشیده شده و هر دو دانه که در یک میوه قرار دارند از یک ماده نرم گوشتی شیرینی احاطه شده‌اند که روی آن را نیز یک غشای نازک به رنگ قرمز تیره پوشانیده است که همان غشای خارجی قرمز تیره میوه می‌باشد. اما ۵ تا ۱۰ درصد میوه‌های یک درخت فقط یک دانه در خود دارند.

در بیشتر کشورهای کشت کننده قهوه، یک فصل برداشت اصلی وجود دارد، هر چند در کشورهایی مانند کلمبیا که دو فصل گل‌دهی گیاه قهوه وجود دارد، یک فصل، برداشت محصول اصلی و یک فصل، برداشت ثانویه. در بیشتر کشورها، محصول قهوه به وسیله دست جمع‌آوری می‌شود، روند کار پرزحمت و دشوار است، با این وجود در جاهایی مانند برزیل، که چشم انداز مزارع تقریبا مسطح و مزارع وسیع قهوه وجود دارد، این فرآیند مکانیزه شده است. بیش از ۹۰۰ گونه از حشرات موذی و آفات محصول قهوه در جهان ثبت و شناسایی شده است،که از این میان بیش از یک سوم آن حشرات بالدار و بیشتر از یک چهارم آن لارو و بندپایان هستند. همچنین حدودا ۲۰ گونه کرمک، ۹ نوع کرم ریز و تعدادی حلزون با صدف و بی‌صدف از آفات گیاه قهوه به شمار می‌روند. گاهی پرندگان و جوندگان نیز دانه‌های قهوه را می‌خورند اما خسارت وارد آمده از سوی آنها از جانوران ‌بی‌مهره کمتر است. معمولا نژاد قهوه عربیکا به زیان ناشی از بی مهره‌گان آسیب پذیرتر است. هر قسمت از گیاه قهوه مورد حمله جانوران متفاوتی قرار می‌گیرد. کرمک به ریشه‌ها و حشرات سوراخ کننده به ساقه و نواحی چوبی زیان زده و شکاف ایجاد می‌کنند. بیش از ۱۰۰ نوع کرم لارو، کرم درخت و بید و پروانه به برگها حمله می‌کنند. معمولا برای دفع آفات از آفت‌کش های شیمیایی یا شیوه‌های ارگانیک استفاده می‌شود .

گونه‌های عمده قهوه برداشت شده در جهان، از دو گونه اصلی درخت قهوه به نامهای عربیکا (Coffea Arabica) و کانفورا (Coffea Canephora) می‌باشد. قهوه کانفورا را اغلب به نام روبوستا (Robusta) می‌شناسند. دیگر گونه‌های قهوه که محبوبیت کمتری دارند و مقدار کشت آنا بسیار کم است، عبارت هستند از Coffea Liberica , Excelsa , Stenophylla , Mauritiana و Racemosa.

برای مشاهده عکس در سایز اصلی (700*321 پیکسل) اینجا را کلیک کنید.

عربیکا (Arabica) :قهوه عربیکا (Arabica) محبوب‌ترین گونه قهوه است که تقریبا ۸۰ درصد مزارع زیر کشت قهوه جهان را شامل می‌شود. این گونه در اصل متعلق به مناطق مرتفع کشور یمن، جنوب غرب اتیوپی و جنوب شرق سودان است و به همین دلیل به آن عربیکا گفته می‌شود. دانه‌های این گونه دارای ۱/۵ درصد کافیئن می‌باشد که نسبت به سایر گونه‌ها کافیئن کمتری دارد. درخت‌های عربیکا خود، گرده افشان هستند و حدود هفت سال طول می‌کشد تا میوه بدهند و ارتفاع آنها بین ۹ تا ۱۲ متر می‌باشد. شکوفه‌های آن به رنگ سفید و به قطر ۱۰ تا ۱۵ میلیمتر هستند. درخت قهوه عربیکا در نواحی رشد می‌کند که بارش ۱ تا ۱/۵ متر باران در سال را بطور مساوی در طول سال داشته باشند. معمولا درخت قهوه عربیکا را در مناطق با ارتفاع ۱۳۰۰ تا ۲۳۰۰ متر ار سطح دریا کشت می‌کنند. بهترین دما برای رشد این گونه ۲۰ درجه سانتیگراد است هرچند که این گونه نسبت به سرما مقاوم است اما نباید دچار یخ‌زدگی شود.



روبوستا (Robusta) :
گونه قهوه روبوستا با نزدیک به ۲۰ درصد مزارع زیر کشت قهوه در جهان، بعد از عربیکا قرار دارد. درخت قهوه روبوستا ریشه‌های کم عمقی دارند و ارتفاع آنها بین ۵ تا ۱۰ متر است. میزان بار‌دهی روبوستا از عربیکا بیشتر است و دانه‌هایی با ۲/۷ درصد کافیئن بیشتر نسبت به دیگر گونه‌ها دارد. اگر چه قهوه روبوستا در مقایسه با قهوه عربیکا از حساسیت کمتری نسبت به آفت‌ها برخوردار است، در آب و هوای گرم‌تر و ارتفاعات کمتری پرورش می‌یابد، در جایی که قهوه عربیکا نمی تواند در آن شرایط رشد کند. درخت قهوه روبوستا اولین بار در سال ۱۸۹۰ در حاشیه رودخانه لومانی که شعبه‌ای از رودخانه کنگو است پیدا شد. حدودا در سال ۱۹۰۰ از زئیر به بروکسل و سپس جاوه (اندونزی) انتقال یافت و سپس نتیجه اصلاح شده آن در موسسه پرورش قهوه جاوه به بسیاری کشورها منتقل شد. در حالی‌که قهوه عربیکا طرفداران بیشتری داشت آسیب پذیری آن، جاذبه قهوه روبوستا را بیشتر کرد و مشتریانش بیشر شد و امروزه عملا در همه کشورهای تولیدکننده قهوه یافت می‌شود. بااین حال با توجه به سلیقه مصرف‌کنندگان و کیفیت عطر و طعم بهتر عربیکا، گونه روبوستا سهم کمتری از مزارع جهان را نسبت به عربیکا به خود اختصاص داده است.

مشخصه/گونه	قهوه عربیکا	قهوه روبوستا
شکل شاخه بندی
شکل دانه	تخت	بیضی شکل
مدل ریشه	عمیق	سطحی
متوسط ارتفاع درخت	۹ تا ۱۲ متر	۵ تا ۱۰ متر
حجم بارش باران مورد نیاز	۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ میلی متر	۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ میلی متر
زمان شکوفه دادن	بعد از بارش باران	بی قاعده
مدت زمان رسیدن میوه	۹ ماه	۱۰ تا ۱۱ ماه
میزان محصول(کیلوگرم دانه/هکتار)	۱۵۰۰ تا ۳۰۰۰	۲۳۰۰ تا ۴۰۰۰
دمای رشد مناسب	۱۵ تا ۲۴ درجه سانتی‌گراد	۲۴ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد
ارتفاع کشت از سطح دریا	۶۰۰ تا ۲۲۰۰ متر	۰ تا۱۰۰۰ متر
کافئین	۰/۸ تا ۱/۴ درصد	۱/۷ تا ۴ درصد
قند	۱۵ تا ۱۷ درصد	۱۰ تا ۱۲ درصد
آنتی اکسیدان	۵/۵ تا ۸ درصد	۷ تا ۱۰ درصد
کروموزوم ( زوج )	44	22
مشخصه طعم قهوه دم شده	اسیدی	تلخ و غلیظ