ریحان

 گیاهی است علفی ، یک ساله و به ارتفاع تا حدود نیم متر. ساقه های گیاه از قاعده ی منشعب می شوند. برگ ها بیضی شکل ، نوک تیز و بدون دندانه می باشند که بطور متقابل ، بروی ساقه قرار گرفته اند . گل کوچک و به رنگ های سفید و سفید مایل به گلی یا بنفش است که بصورت چندتایی در فواصلی ، در انتهای ساقه قرار می گیرند.

برگ وگل ریحان معطر هستند. در سبزی خوراکی ،‌از برگ آن استفاده می شود ولی برای تهیه اسانس ، قسمت هوایی مورد استفاده قرار می گیرد. ریحان را بومی ایران ،‌افغانستان و سند می دانند ولی امروزه بعلت استفاده ی زیاد خوراکی ، دارویی و صنعتی آن ،‌در سطوح بسیار وسیع کشت و برداشت می شود. ریحان در اکثر نقاط ایران بعنوان سبزی خوراکی کشت می گردد. بهترین زمان جمع آوری از نظر اثرات دارویی ،‌قبل از گل دادن گیاه است.

تاریخچه :

ریحان که بومی کشور هندوستان است در زمان های قدیم به اروپا اورده شد. نظریات و سنت های مربوط به این گیاه دارویی با هم درآمیخته است. برخی از فرهنگ ها ، ریحان را نشان نفرت و بداقبالی و تعدادی دیگر نشان عشق می دانستند. دیوسکورید معتقد بود که این گیاه را نباید هرگز بصورت خوراکی مصرف کرد. در حالیکه پلینی استشمام آن را در سرکه برای حمله های غش توصیه می کرد. ریحان در پزشکی آیورودا با نام Tulsi شناخته میشودو آب آن بشیار مورد استفاده است.

منبع جغرافیایی:

منشاء اصلی گیاه ، به احتمال قوی جنوب آسیاست. در حال حاضر در نواحی مدیترانه ، در سطوح وسیع کشت می گردد. همچنین در کشورهای فرانسه ، مراکش ، ایتالیا ، بلغارستان و مجارستان نیز بطور گسترده کشت می گردد.

ترکیبات مهم :

ترکیبات گیاه در واریته و شرایط کشت مختلف ،‌متغیر است. همچنین زمان جمع آوری در میزان اسانس آن تاثیر زیادی دارد. میزان اسانس گیاه ، 0/7 – 0/4 درصد متفاوت است و بطور عمده در برگ آن وجود دارد.

مهمترین ماده تشکیل دهنده ی اسانس ، لینالول است که تا 75 درصد اسانس را تشکیل می دهد. مواد دیگر اسانس شامل متیل کاویکول که گاهی تا  87 درصد در اسانس تولید می شود ، اوژنول ، اوسی من و سینئول می باشند. همچنین مواد دیگری از جمله فلاونوئید ها ،‌تانن و اسید کافئیک جزء ترکیبات اصلی ریحان هستند.

اثرات مهم :

ریحان بصورت تازه و خشک  بعنوان ادویه و سبزی ، بطور وسیع در جهان مورد استفاده است و در طب عوام بویژه در کشور های مدیترانه جهت کم اشتهایی و تقویت معده ، ضد نفخ ، زیاد کننده ی شیر و گاهی بعنوان ادرارآور استفاده میشود.

عصاره ی آن بصورت غرغره بعنوان یک جسم قابض در التهاب گلو ، موثر است. عصاره ی الکلی ریحان در پمادهای ضد زخم و خونریزی استفاده می شود. اثر اخیر به احتمال زیاد مربوط به فلاونوئید های آن است.

همچنین اسانس ریحان دارای خاصیت ضد کرم می باشد. از این اسانس در صنایع عطر سازی و آرایشی استفاده بعمل می آید. خود گیاه نیز در صنایع نگه داری ماهی کاربرد دارد.

در سال های اخیر تحقیقات زیادی بروی ریحان و اسانس آن انجام شده ومطالعات زیادی در مورد اثرات متنوع و مهم آن صورت گرفته است. از آن جمله ؛ بعنوان یک گیاه ضد آلزایمر شناخته شده است.

طریقه و میزان مصرف :

تهیه ی چای – بروی 4-2 گرم برگ خشک خرد شده ی ریحان یک لیوان آب جوش ریخته و 15 دقیقه صبر می کنیم . بهتر است درب طرف بسته باشد ؛ سپس آنرا صاف کرده و می نوشیم . این میزان می تواند 3-2 بار در روز تکرار شود. این محصول بعنوان ضد نفخ ، مقوی معده و یا اثرات دیگر مناسب است. در صورتی که هر روز این میزان چای مصرف شود ، بهتر است پس از 8 روز استفاده ، مصرف برای دو هفته متوقف شود که پس از آن می توان دوره ی دیگری را آغاز کرد.

داروهای گیاهی :

عصاره ی ریحان با عصاره ی گیاهان دیگر نظیر رازیانه ، بابونه و نعنا بعنوان ضد نفخ و ضد درد معده بصورت قطره تهیه شده است.

احتیاط :

در حاملگی و شیردهی ، مصرف متعادل گیاه یا فرآورده های آن را باید رعایت کرد. از مصرف مقادیر زیاد و طولانی خودداری گردد. اسانس ریحان بطور خوراکی یا موضعی درزنان حامله نباید مصرف شود.

مهم ترین اثرات گزارش شده ریحان :

ضد درد ، ضد آلزایمر ، ضد آلتریت ، ضد میکروب ، ضد سرطان ، ضد انعقاد خون ، ضد سم ، ضد ورم ، ضد اکسیدان ، ضد تب ، ضد عفونی کننده ، ضد کرم ، ضد اسپاسم ، ضد کاندیدا ، ضد نفخ ، ضد زخم های داخلی ، ضد قارچ ، تقویت کننده ی قوای جنسی ، تولید برادی کاردی ، ملین ، معرق ، هضم کننده ، ادرارآور ، قائده آور ، خلط آور ، مقوی معده ، حشره کش ، شیرافزا ، لارو کش ، مسهل ، خواب آور ، آرامبخش و محرک .

نکات قابل توجه :

1- با وجودی که برای مصرف مداوم چای تهیه شده از برگ خشک ریحان محدودیت قائل شده اند که شرح آن داده شده است ولی برای مصرف ریحان تازه محدودیتی تاکنون منتشر نشده است. این مساله می تواند دو دلیل داشته باشد. دلیل اول آن که ترکیبات گیاه تازه و خشک ممکن است کمی تغییر کند و این محدودیت مربوط به مواد موجود در ریحان خشک باشد و دلیل دوم این که تحقیقات کافی بروی ریحان تازه صورت نگرفته است تا اطلاعات کاملی در دسترس باشد. بهر حال این موضوع احتیاج به تحقیقات بیشتری دارد.

2- دانه های ریحان که بصورت کشیده به درازی 2/5 میلی متر و به رنگ سیاه می باشند در بازار ایران به نام تخم شربتی مشهوراست. روی دانه را موسیلاژ پوشانده است و وقتی دانه ها در آب قرار می گیرند بعلت جذب آب ، متورم می شوند.

این دانه ها خوراکی بوده و بعلت اینکه منبع خوبی از موسیلاژ هستند ، بعنوان لینت دهنده و مسکن التهابات مجاری ادرار ، از قدیم مورد مصرف بوده اند.

3- بمنظور استفاده ی دارویی ، بهترین فصل برداشت ، قبل از گل دادن آن است.

4- مالیدن له شده ی برگ ریحان جهت کاهش خارش و یا تورم محلی از پوست که توسط حشرات گزیده شده باشد مفید است.

5- مخلوط آب برگ ریحان و دمکرده دارچین و گل میخک برای تسکین سرماخوردگی توصیه شده است.

6- مصرف خوراکی مخلوط مساوی آب برگ ریحان و عسل در تسکین سرفه موثر است.

7- بخور برگ ریحان برای سرماخوردگی سر مفید است. برای اینکار بروی حدود 50 گرم برگ ریحان تازه یک لیوان آب ریخته و در ظرفی می جوشانیم . بعد از تولید بخار سر را از روی آن گرفته و از اسانس و بخارات برگ تنفس می کنیم.می توان ضمن این کار پارچه ای را روی سر انداخت تا اسانس به هدر نرود.

8- یکی از رایحه ( اسانس ) های پرمصرف دررایحه درمانی در سال های اخیر اسانس برگ ریحان می باشد که از آثار ارزشمند ذکر شده ریحان برخوردار است.

9- ریحان دارای واریته های مختلفی است که یکی از پر مصرف ترین آن ها در ایران ریحان بنفش می باشد. ریحان بنفش دارای بو و مزه ای متفاوت از ریحان سبز است. تجزیه و شناسایی اسانس ریحان بنفش نشان می دهد که ترکیبات این دونوع ریحان با هم متفاوت است. تفاوت اجسام این دو نوع ریحان نشان می دهد که عمده اثرات دارویی آنها ، باید متفاوت باشد ولی چون مطالعات زیادی بروی ریحان نشده است نمی توان اظهار نظر قاطعی ارائه نمود.