مگس جالیز

گیاهان جالیزی در ایران از اهمیت زیادی برخوردار می باشند و سطح زیر کشت بالایی از محصول های کشاورزی را به خود اختصاص داده اند. به طوری که تنها در استان خوزستان حدود یک صدهزار هکتار از اراضی کشاورزی زیر کشت این محصول ها می باشد.

قسمتی از محصولات جالیزی تولید شده نظیر خریزه، طالبی، هندوانه و خیار در داخل کشور به مصرف داخلی می رسد و بخش قابل ملاحظه ای از این تولیدات به سایر کشورها از جمله کشورهای حاشیه
خلیج فارس صادی می شود که در شکوفایی اقتصاد کشورمان نقش مهمی ایفا می کند.

مگس جالیز از آفت های مهم محصولات جالیزی بوده و کرم های آفت مزبور با تغذیه از میوه ها موجب فسادو غیرقابل استفاده شدن میوه می شود. ضمناً از نظر اقتصادی نیز ضرر فراوانی به زارعان وارد می کند.

زارعان اغلب به دلیل ناآگاهی از زندگی آفت، مزارع خود را در نوبت های متمادی با سموم مختلف و در مواردی سموم غیرمجاز و خطرناک سمپاشی می کنند. این سمپاشی ها نه تنها در مهارکردن آفت چندان موثر نیستند بلکه با توجه به رعایت نکردن سمی بودن محصولات خود، میوه ها را زودتر از موعد برداشت کرده و به بازر مصرف ارایه می دهند. مصرف چنین محصول هایی برای سلامت جامعه خطرآفرین خواهد بود.

در این مقاله ضمن معرفی و شناسایی آفت مزبور به راه های مبارزه با آفت مگس جالیز نیز اشاره خواهد شد و در صورت امکان از کلیه اقداماتی که می توان اجرا نمود تا جمعیت آفت را به پایین سطح برساند، صحبت خواهد شد.

 مشخصات انتشار آفت

گونه ها مختلفی از مگس های جالیز در کشورهای مختلف جهان، شناسایی و گزارش شده است که از میان آنها یک گونه با نام عملی Dacus Ciliatus  در طی بررسی های به عمل آمده در سال های اخیر دراستان های تهران،سمنان، خراسان، فارس، خوزستان، بوشهر و هرمزگان شناسایی شده و احتمال می رود در سایر استان های کشور که مورد کشت گیاهان جالیزی قرار می گیرند، نیز همین گونه انتشار داشته باشد. این گونه د رکشورهای هند، پاکستان و عربستان نیز گزارش شده است.

 گیاهان میزبان آفت

در بررسی های به عمل آمده در استان های فارس، هرمزگان، خوزستان، بوشهر، خراسان، سمنان و نیز در منطقه عمومی دشت و ورامین میزبان های زراعی عمده مگس جالیز به شرح زیر تعیین شده اند:

خربزه ـ طالبی ـ خیاز سبز ـ خیاز چنبر ـ گرمک ـ کدو مسمایی ـ هنداونه. ضمناً این آفت در برخی از مناطق کشور بر روی میوه علف هرز معروف به هندوانه ابوجهل نیز دیده شده است.

این آفت خربزه و طالبی را به خیاز ترجیح می دهد. یعنی در کشت همزمان و توام خربزه با خیاز یا طالبی با خیار، این آفت ترجیحاً به خربزه و طالبی حمله می کند و در پایان فصل برداشت این محصول ها، به میوه خیار خسارت می زند.

در مزارع خیار پاییزه که در مجاورت کدو مسمایی کشت شده اند این آفت به طور یکسان به هر دو محصول خسارت می زند . در بررسی های به عمل آمده، هندوانه در بین محصولات جالیزی نسبت به این آفت نسبتاً مقاوم تر است و کمترین میزان الودگی را به مگس جالیز نشان می دهد.

 مشخصات ظارهی و مراحل رشدی آفت

مگس جالیز همانند سایر مگس ها از راسته دو بالان بوده و همانند سایر دوبالان چهار مرحله رشدی تخم، کرم، شفیره و حشره بالغ می باشد.

 الف ـ مرحله تخم

تخم های این آفت سفید رنگ بوده و به شکل دانه برنج است. طول آنها از 1 تا 1/1 میلی متر می باشد. (شکل 1).

ب ـ مرحله کرم

کرم های مگس جالیز بالافاصله پس از خروج از تخم، یک میلی متر طول دارند و بی رنگ و شفاف هستند. این کرم ها همانند کرم سایر مگس ها پا ندارند. سر کرم ها باریک بوده و به تدریج به طرف انتهای بدن عریض می شود. کرم ها در آخرین مرحله رشدی خود حداکثر به 11 میلی متر می رسد.

ج ـ مرحله شفیرگی:

کرم ها پس از آخرین مرحله رشدی خود از میوه ها بیرون آمده و بسته به نوع خاک در عمق 3 تا 10 سانتی متری خاک تبدیل به شفیره می شوند. شفیره های آفت به طول 5 تا 6 میلی متر و عرض 3 تا 5/3 میلی متر می باشد. شفیره ها بیضی شکل بوده و بندهایی در روی آن دیده می شود. رنگ شفیره ها زرد کهربایی است که ممکن است در زمان نزدیک به خروج حشره ها زردکهربایی است که ممکن است در زمان نزدیک به خروج حشره های کامل از آنها تغییر رنگ داده و به رنگ قهوه ای روشن تبدیل شوند.   

 د ـ مرحله حشره کامل

این آفت همانند بسیاری از حشره های دیگر دارای نر و ماده می باشد. حشره های کامل و بالغ نر و ماده دارای سری به رنگ زرد و چشم هایی قهوه ای رنگ می باشند. پشت قفسه سینه آنها قهوه ای رنگ بوده و در مجموع، رنگ عمومی بدن آنها قهوه ای به نظر می رسد. شکم این آفت ها مدور و بیضوی است و نوارهای افقی که به طور یک در میان زرد و قهوه ای است روی شکم آنها دیده می شود. بال های
حشره های مزبور شفاف و بدون لکه است و تنها در حاشیه انتهایی، کمی تیره تر به نظر می رسد.

در حشره های بالغ مگس های ماده،‌در انتهای شکم یک تخم ریز لوله ای شکل دیده می شود که
مگس های نر قاقد آن هستند. مگس های ماده بزرگتر از مگس های نر هستند. طول مگس های ماده از
 5/6 تا 5/8 طول مگس های نر از 5/5 تا 7 میلی متر متغیر است (شکل 4)

 روش زندگی آفت

این آفت در مناطقی که دارای زمستان های سرد می باشد از اواخر مهر ماه به صورت شفیره در خاک به سر برده و بدین ترتیب ماه های باقیمانده پاییز و سرتاسر زمستان را در داخل خاک به صورت شفیره غیرفعال و به سر می برد. و بدین ترتیب در مناطقی نظیر دشت ورامین، سمنان و استان خراسان سرتاسر زمستان در خاک باقی می مانند. در بهار حشره های کامل از خاک خارج شده و بین حشره های نر و ماده جفت گیری صورت می گیرد در این زمان میوه های انواع محصول های جالیزی نظیر خربزه و طالبی به قطر یک فندق یا درحدود 8 میلی متر می باشند. حشره های ماده برای تخم ریزی، میوه هایی را که قطرشان در حدود 8 میلی متر باشد، ترجیح می دهند. زیرا میوه های کوچکتر معمولاً‌ غذای کافی را برای تغذیه کرم ها و طی کردن مراحل رشدی آن در اختیار ندارند. تخم گذاری آفت به صورت دسته جمعی در زیر پوست میوه های جوان و حداکثر تا عمق 5 میلی متری صورت می گیرد. طول دورة تخم 3 تا 4 روز می باشد.

حشره های ماده معمولاً یک بار روی هر میوه تخم گذاری می کنند و برای این کار وسط میوه را انتخاب می کنند. هر مگس حداقل 3 و حداکثر 51 تخم و به طور متوسط بین 15 تا 18 تخم در داخل هر سوراخ رها سازی می کند.کرمهای آفت بعد از تغذیه از گوشت میوه پس از 4 تا 6 روز به حدکثر رشد خود می رسند واز میوه خارج شده و در داخل تبدیل به شفیره می شوند. عمق شفیرگی بستگی به نوع خاک دارد. در خاک های با بافت شنی عمق شفیره شدن بیشتر است و حداکثر در عمق 10 سانتی متری خاک تبدیل به شفیره می شوند

طول دوره شفیرگی در حرارت 30 درجه سانتی گرارد 8 تا 10 روز می باشد. پس از آن حشره های کامل از خاک خارج شده، در هوا به پرواز درآمده و جفت گیری می کنند. حشره های کامل ماده دو روز پس از جفت گیری اقدام به تخم ریزی در زیر سطح پوست میوه می کنند.

 در شرایط طبیعی در استان هرمزگان طول دورة یک نسل آفت بین 8 تا 22 روز طول می کشد. در مناطقی که درجه حرارت روزانه پایین تر باشد، طول دورة یک نسل طولانی تر خواهد بود. این آفت در شرایط آب و هوایی ورامین و گرمسار 3 تا 4 نسل در سال تولید می کند. در ناحیه حاجی آباد در هرمزگان تا 9 نسل و در نواحی گرمسیرتر این استان تا 12 نسل در سال تولید می کند. نظر به این که آفت مزبور فاقد دوره استراحت اجباری در زمستان می باشد، در صورت مساعد بودن هوا در طول زمستان در سرتاسر سال فعال است.

راه های مبارزه با آفت

1ـ مبارزه فیزیکی

یکی از روش های متداول در مبارزه با این آفت جمع آوری روزانه میوه های آلوده به آفت و انهدام یا دفن کردن آنها در عمق خاک است، بدین ترتیب کرم های آفت که در داخل میوه های آلوده وجود دارند، پس از شفیره شدن در عمق خاک تبدیل به حشره های کامل شده و این حشرات قادر به خروج از خاک نخواهند بود.

2ـ مبارزه زراعی

اجرای شخم و دیسک بلافاصله پس از برداشت محصول، خصوصا در مناطقی که دارای زمستان های سرد می باشند بری از بین بردن حالت زمستان گذرانی آفت بسیار موثر است. این کار از انبوهی جمعیت آفت در بهار سال بعد به میزان قابل ملاحظه ای خواهد کاست.

3ـ شکارمگس با طعمه مسموم

با نصف تشت هایی در مزرعه که حاوی محلول قندی همراه با درصدی حشره کش باشد، می توان
مگس ها را به دام انداخت، برای این منظور، از محلول 10% شکر در آب یاعصارة 1% تفاله چغندرقند همراه با یک حشره کش فسفره نظیر اتیون یا فوزالون به میزان 5/1 در هزار محلول تهیه کرده ودر تشت ها می ریزیم. برای هر 500 متر مربع می توان یک تشت اختصاص داد.

4ـ مبارزه شیمیای

برای این منظور در زمانی که اکثریت و یا بیش از 50% میوه ها به اندازه یک فندق یا هستة خرما شدند، علیه حشره های کامل آفت، اقدام به سمپاشی با یکی از سموم حشره کش فسفره کم دوام مانند دی متوات به میزان 2 لیتر در هکتار از فرمولاسیون مربوطه می کنیم. عملیات سمپاشی راباید هر هفته یک بار اجرا نمود و در مجموع باید 6 ـ 4 نوبت سمپاشی را باید هر هفته یک بار اجرا نمود و در مجموع باید 6 ـ 4 نوبت سمپاشی هفتگی علیه آفت صورت گیرد، که البته در نواحی گرمسیر تعداد دفعات سمپاشی با توجه به تعداد نسل بیشتر آفت، بیش از 4 نوبت خواهد بود. ضمناً زمان برداشت محصول در مزارع سمپاشی شده باید حداقل یک هفته بعد از سمپاشی باشد، بویژه درمورد گیاه خیار که دارای برداشت های روزانه می باشد حداقل فاصله زمانی بین آخرین سمپاشی تا برداشت محصول باید یک هفته باشد، در غیر این صورت چنانچه این فاصله زمانی رعایت نشود احتمال مسمومیت مصرف کنندگان  چنین محصول هایی بسیار زیاد است.

5ـ مبارزه بیولوژیک

یکی از راه های مهم مهار آفت مزبور استفاده از دشمنان طبیعی آنهاست، که عبارتند از حشره های شکارچی یا حشره های انگل و یا موجودات یا عوامل زندة‌بیماری زا که نقش این موجودات زنده مفید تغذیه از آفت و در نتیجه نابودی آن می باشد. در ایالات متحده امریکا بر روی گونه های مختلف
مگس های جالیز چندین گونه زنبور انگل کرم مگس جالیز شناسایی شده و در مبارزه علیه آفت مزبور به کار گرفته می شوند.

متاسفانه علی رغم همه بررسی های به عمل آمده در کشور ما فعالیت این زنبورهای انگل بر روی
کرم های آفت مگس جالیز دیده نشده است. با وجود این در طی این تحقیقات در مرکز تحقیقات کشاورزی بوشهر درصد قابل توجهی از کرم های درون میوه های جالیز مشکوک به بیماری بودند که در بررسی های اولیه نمونه ای از یک باکتری بیماری زا از روی کرم های مزبور جدا شده است که هنوز مورد شناسایی کامل قرار نگرفته است.

 بحث و نتیجه

همان طور که در قسمت های قبلی مقاله عنوان شد، این آفت در نواحی مختلف آب و هوایی کشور از نظر شیوه زندگی، وضعیت یکسانی ندارد و به همین دلیل تعداد نسل آفت در نواحی با شرایط آب و هوایی متفاوت با هم فرق دارد. در نواحی معتدل که دارای زمستان های سرد می باشند حداکثر 3 نسل و در نواحی گرمسیر تا 12 نسل در سال ممکن است ایجاد کنند و به همین دلیل خسارت آفت در نواحی گرمسیر به مراتب بیشتر از خسارت آن در نواحی سردسیر است. به نحوی که در نواحی گرمسیر جنوب کشور در صورت مبارزه نکردن با این آفت کلیه محصول از بین خواهد رفت و یا به عبارتی ارزش بازاری خود را از دست خواهد داد، لذا توصیه ما این است که به نکات اشاره شده در قسمت مبارزه با آفت دقیقاً توجه شود و خصوصا در تعین زمان اولین سمپاشی، قطر میوه ها به دقت مورد بررسی قرار گیرد.
جمع آوری روزانه میوه هایی که درون آنها کرم آفت وجود دارد و دفن به موقع آنها در عمق خاک، کمک بزرگی در کاهش انبوهی آفت خواهد کرد.

در خاتمه اضافه می شود که در مورد آن دسته از محصولات جالیزی که برداشت های کوتاه مدت و یا روزانه دارند نظیر خیار، فاصله آخرین سمپاشی تا برداشت محصول نباید کمتر از یک هفته باشد در غیر این صورت با ارایه چنین محصولاتی به بازار، سلامت مصرف کنندگان به خطر افتاد و موجب مسمومیت آنها خواهد شد.